Σμέτανα: Ο Τσέχος συνθέτης της καρδιάς

Το ζυθοποιείο του πατέρα του και το σπίτι του βρίσκονταν ακριβώς απέναντι από το αναγεννησιακό κάστρο, που σήμερα αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, στο Λιτομίσλ, 130 χλμ ανατολικά της Πράγας. Έμαθε να παίζει βιολί και πιάνο σε μικρή ηλικία. Η πρώτη του δημόσια εμφάνιση έγινε σε ηλικία έξι ετών. Έδινε επίσης ιδιωτικές συναυλίες για την κόμισσα Μαρία Καγετάν von Βάλτσταϊν-Βάρτεμπεργκ στο σαλόνι του κάστρου, όπως εξιστορεί ο σημερινός διαχειριστής του Γίρι Βάις. Το πιάνο όπου έπαιζε στις συναυλίες αυτές μπορεί να το δει κανείς ακόμη και σήμερα. "Παίζει, αλλά θα πρέπει πρώτα να επισκευασθεί για συναυλίες", λέει ο Βάις. Το συμφωνικό του ποίημα "Μολδάβας" είναι μια από τις πιο δημοφιλείς κλασικές επιτυχίες παγκοσμίως. Σαν σήμερα, 2 Μαρτίου, ο Τσέχος εθνικός συνθέτης Μπέντριχ ή Φρίντριχ Σμέτανα θα γίνονταν 200 χρονών. Ο μεγάλος ρομαντικός συνθέτης πέρασε τα παιδιά του χρόνια σε διάφορα οικοτροφεία και η ζωή του δεν ήταν πάντα εύκολη.

Το εμπνευσμένο έργο του

Μετά το γυμνάσιο ο Σμέτανα σπούδασε σύνθεση στην Πράγα παρά την επιθυμία του πατέρα του, που θεωρούσε ότι αυτή η τέχνη δεν έφερνε ψωμί. Εργάστηκε ως ιδιωτικός δάσκαλος για αριστοκράτες και ίδρυσε μια μουσική σχολή, αλλά πάλευε πάντα με οικονομικά προβλήματα. Ο ρομαντικός συνθέτης Φραντς Λιστ, που ήταν δώδεκα χρόνια μεγαλύτερός του, έγινε πρότυπο και φίλος του. Ο Σμέτανα βρήκε αργότερα έμπνευση στις όπερες του Ρίχαρντ Βάγκνερ με τον πρωταγωνιστικό ρόλο της ορχήστρας. Οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή και το έργο του ως μούσες. Του άρεσε να τους αφιερώνει τα δικά του κομμάτια. Πολιτικά, εντάχθηκε στο ανερχόμενο τσεχικό εθνικό κίνημα, το οποίο διεκδικούσε περισσότερα δικαιώματα στη μοναρχία των Αψβούργων. Λέγεται μάλιστα ότι πολέμησε στα οδοφράγματα κατά την επανάσταση του 1848 κατά της Αυστριακής Αυτοκρατορίας. Ο Σμέτανα, ο οποίος είχε βαφτιστεί Φρίντριχ, χρησιμοποιούσε πλέον το όνομα Μπέντριχ. Όπως δείχνει μια νέα μελέτη, η τσεχική γραπτή γλώσσα με την περίπλοκη γραμματική και ορθογραφία της τού προκαλούσε μεγάλες δυσκολίες και τα γερμανικά ήταν η μόνη γλώσσα διδασκαλίας κατά τη διάρκεια των σχολικών του χρόνων.

Μια από τις πιο γνωστές συνθέσεις του Σμέτανα είναι αναμφίβολα το συμφωνικό ποίημα "Μολδάβας", στα τσεχικά Vltava, από τον κύκλο "Η πατρίδα μου", το οποίο γίνεται πολύ συχνά αντικείμενο μελέτης στα σχολεία. Ο ίδιος ο Σμέτανα έγραψε ότι το έργο ακολουθεί "τον ποταμό Vltava μέσα από δάση και λιβάδια και στη συνέχεια μέσα στην ύπαιθρο, όπου γιορτάζονται χαρούμενες γιορτές, νεράιδες που χορεύουν στο φως του φεγγαριού, υπερήφανα κάστρα, μεγαλοπρεπή σπίτια και ερείπια εμφανίζονται στους κοντινούς βράχους". Η όπερα του Τσέχου συνθέτη που παίζεται πιο συχνά είναι η "Ανταλλαγμένη νύφη", βασισμένη σε λιμπρέτο του Καρέλ Σαμπίνα. Αφηγείται την ιστορία της νεαρής Μαρί, η οποία είναι ερωτευμένη με τον Χανς, αλλά οι γονείς της θέλουν να παντρευτεί τον γιο ενός πλούσιου αγρότη. Η όπερα του Σμέτανα "Libuse" δεν παίζεται σχεδόν ποτέ στο εξωτερικό και παρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο της Πράγας μόνο το 1881 και ξανά το 1883 μετά από πυρκαγιά και ανοικοδόμηση του Θεάτρου. Την όπερα "Ντάλιμπορ" την ξέρουν περισσότερο λίγοι γνώστες του έργου του.

Τον τιμούν ως εθνικό άγιο

Ο θάνατος των τριών από τις έξι κόρες του όταν ήταν σε μικρή ηλικία τον συντάραξε. Η πρώτη του σύζυγος πέθανε επίσης νεαρή και ο δεύτερος γάμος του διαλύθηκε. Το 1874 ο Σμέτανα έχασε εντελώς την ακοή του. Παρ' όλα αυτά, η περίοδος που ακολούθησε ήταν μια από τις πιο γόνιμες. Αποτύπωσε ηχητικά τις βασανιστικές εμβοές, από τις οποίες υπέφερε, στους αιχμηρούς ήχους του Κουαρτέτου εγχόρδων αρ. 1 σε μι ελάσσονα "Από τη ζωή μου", που παίζεται σπάνια, αλλά θεωρείται από τα καλύτερα έργα του. Λίγο πριν από τον θάνατό του εισήχθη σε ψυχιατρική κλινική της Πράγας, όπου πέθανε στις 12 Μαΐου 1884. Πολλοί ειδικοί εικάζουν ότι έπασχε από σύφιλη, άλλοι υποψιάζονται άνοιαλόγω αρτηριοσκλήρυνσης ή μόλυνσης από τραύμα. Ο τάφος του στο νεκροταφείο Βίσεχραντ εξακολουθεί να προσελκύει λάτρεις της κλασικής μουσικής από όλο τον κόσμο.

Ο Σμέτανα θεωρείται ο ιδρυτής της τσεχικής εθνικής μουσικής. Οι επόμενοι συνθέτες ή μουσικοί στην πατρίδα του έπρεπε να αναμετρηθούν με το έργο του, είτε επιδοκιμάζοντάς το είτε επικρίνοντάς το. Στην Πράγα, ένα μουσείο και ένα άγαλμά του που ξεπερνά τα όρια του φυσικού κοντά στη Γέφυρα του Καρόλου τιμούν τον οιονεί εθνικό άγιο. Το φεστιβάλ κλασικής μουσικής "Άνοιξη της Πράγας" αρχίζει κάθε χρόνο στην επέτειο του θανάτου του Σμέτανα με τον κύκλο "Η πατρίδα μου". Η γενέτειρά του φιλοξενεί κάθε καλοκαίρι το διεθνές φεστιβάλ όπερας "Smetana's Litomysl". Με το σύνθημα "Smetana200" φέτος διοργανώνεται ένας τεράστιος αριθμός συναυλιών και εκδηλώσεων στην Τσεχική Δημοκρατία και στο εξωτερικό. Στο πρόγραμμα υπάρχουν επίσης και έργα που παίζονται σπάνια, όπως η πρώτη του όπερα "Οι Βρανδεμβούργιοι στη Βοημία".

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου