Ένα απόγευμα με τον Ρόμπερτ Μενάσε

Πολλοί λένε ότι για να γράψει κανείς λογοτεχνία χρειάζεται έμπνευση από μια μεγάλη ιδέα ή από περιστατικά και πρόσωπα που κεντρίζουν το ενδιαφέρον ή έχουν τέλος πάντων κάτι άξιο μνείας να περάσουν στο αναγνωστικό κοινό. Είναι λοιπόν δυνατόν να αφιερώσει κανείς ένα ολόκληρο μυθιστόρημα στην ανιαρή, χαοτική γραφειοκρατία των Βρυξελλών και μάλιστα αυτή των χαμηλότερων κλιμακίων της; Πώς είναι δυνατόν να έχει λογοτεχνικό ενδιαφέρον μια ιστορία δίχως σασπένς, χωρίς καλά καλά πλοκή, με πρωταγωνιστές ανώνυμους υπαλλήλους- αναγκαία γρανάζια στην περίπλοκη λειτουργία του μεταπολεμικού υπερεθνικού μορφώματος που ονομάστηκε Ευρωπαϊκή Ένωση;

Όταν η γραφειοκρατία γίνεται λογοτεχνία

Αυτό ακριβώς έκανε ο Αυστριακός συγγραφέας Ρόμπερτ Μενάσε στο τελευταίο, βραβευμένο μυθιστόρημά του «Η πρωτεύουσα» (Die Hauptstadt), το οποίο παρουσίασε πριν λίγες μέρες στο Σπίτι της Λογοτεχνίας στη Βόννη μπροστά σε ένα ενθουσιώδες κοινό. Αυτό ήταν και το μεγάλο του στοίχημα, να μετουσιώσει σε λογοτεχνική γραφή την πληκτική καθημερινότητα των «γραφιάδων» που κυκλοφορούν αγχωμένοι ή βαριεστημένοι στους διαδρόμους των θεσμικών οργάνων των Βρυξελλών προσπαθώντας πάντα να φέρουν εις πέρας κάποιο τεχνοκρατικό πρότζεκτ. Η κεντρική ηρωίδα είναι μία εξ αυτών. Η Φένια Ξενοπούλου, μια φιλόδοξη Ελληνοκύπρια οικονομολόγος με αξιόλογο βιογραφικό και συστάσεις, αντί για την Γενική Διεύθυνση Εμπορίου προσλαμβάνεται στην Γενική Διεύθυνση Πολιτισμού. Η νέα θέση εργασίας δεν ήταν ποτέ  προσωπική επιλογή της και συν τοις άλλοις ως Γενική Διεύθυνση δεν έχει τη σημασία που έχουν άλλες υπηρεσίες της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης. Άλλωστε, όπως σημειώνει ο Μενάσε, ο πολιτισμός δεν ήταν ποτέ προτεραιότητα της Κομισιόν. Τα οικονομικά συμφέροντα των κρατών-μελών ήταν ανέκαθεν αυτά που υπερίσχυαν στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα.

«Ήμουν κι εγώ περίεργος να δω αν μπορεί κανείς να προσεγγίσει την ΕΕ από μια λογοτεχνική οπτική», ανέφερε ο Ρόμπερτ Μενάσε στην εκδήλωση της Βόννης, «γιατί εν πάση περιπτώσει, πέρα από την προφανή γραφειοκρατία, η ΕΕ είναι το πιο επαναστατικό πολιτικό εγχείρημα που συντελέστηκε επί ευρωπαϊκού εδάφους όσο ζούμε». O ίδιος, γεννημένος στη Βιέννη το 1954, ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, που ναι μεν μεγάλωσε με τις αφηγήσεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου αλλά ωστόσο δεν είχε βιώσει προσωπικά τα δεινά του πολέμου. Μάλιστα γεννήθηκε δύο χρόνια μετά την ίδρυση της ΕΚΑΧ, της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα που προηγήθηκε της σημερινής ΕΕ. Ο ίδιος, πεπεισμένος Ευρωπαίος, δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολείται με το θέμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, μιας και έχει γράψει αναρίθμητα σχετικά άρθρα και δοκίμια. Είναι όμως η πρώτη φορά που πειραματίζεται με το θέμα Ευρώπη σε λογοτεχνική γραφή.

To παρελθόν διαμορφώνει το μέλλον...

Το βιβλίο του Μενάσε δεν θα μπορούσε παρά να είναι γραμμένο στη γλώσσα των πρωταγωνιστών του. Σύγχρονη γλώσσα, απλή, καθημερινή χωρίς φιοριτούρες. Πρόκειται για την στεγνή αλλά λειτουργική γλώσσα που χρησιμοποιούν στην επαγγελματική τους επικοινωνία οι υπάλληλοι της ΕΕ και όχι μόνο. Μακροσκελής αφήγηση ασήμαντων εν πρώτοις, περιστατικών, διάλογοι σε γραφεία και διαδρόμους, βόλτες στην πόλη, μετακινήσεις στο μετρό των Βρυξέλλων, ακόμη και διαδηλώσεις... Κινέζων έξω από την Κομισιόν κατά των περιορισμών στις εξαγωγές γουρουνιών στην Κίνα. Όλα αυτά αποτελούν εικόνες που συνθέτουν τον σουρεαλιστικό ενίοτε κόσμο της ευρωπαϊκής πρωτεύουσας αλλά και της ίδιας της Κομισιόν, του θεσμού που διαχειρίζεται από την ελληνική χρηματοπιστωτική κρίση μέχρι τις εξαγωγές γουρουνιών.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο κινείται και η Φένια, η οποία μέσα στην πλήξη της ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας ξαφνικά αναλαμβάνει ένα νέο πρότζεκτ με αφορμή τους εορτασμούς για τα 50 χρόνια της ΕΕ. Πρέπει να καταφέρει να ξανακάνει στους πολίτες ελκυστική την εικόνα της ΕΕ, σε μια εποχή που οι φυγόκεντρες δυνάμεις και οι εθνικισμοί ξυπνούν απειλητικά σε πολλές γωνιές της Ευρώπης. Να φτιάξει το νέο «ίματζ» της Ευρώπης. Η ιδέα που πέφτει στο τραπέζι από έναν συνεργάτη της, και κάπου εκεί αλλάζει και η τροπή του μυθιστορήματος, είναι όλη η εκστρατεία να περιστραφεί γύρω από το Άουσβιτς και το Ολοκαύτωμα. Το Άουσβιτς ως τόπος γέννησης της ευρωπαϊκής ιδέας, ως το σημείο μηδέν του πολιτισμού, όπου άνθρωποι από όλη τη γηραιά ήπειρο συγκεντρώθηκαν και θανατώθηκαν ως μιαροί. «Το Άουσβιτς ανήκει στην Ευρώπη», ανέφερε ο ίδιος στη Βόννη συμπληρώνοντας: «Η ΕΕ γεννήθηκε πάνω σε μια αντίφαση. Από τη μια υπήρχε το παρελθόν του Άουσβιτς κι από την άλλη κλήθηκε να αυτοπροσδιοριστεί αναγνωρίζοντας ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αναφαίρετα για όλους. Από το σοκ του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και του Άουσβιτς προέκυψε η ΕΕ», είπε ο Αυστριακός συγγραφέας.

Αυτό είναι και το στοίχημα της Φένιας Ξενοπούλου στο βιβλίο. Προερχόμενη η ίδια από μια χώρα με μια άλλη τραγική ιστορία, αυτοπροσδιοριζόμενη στο βιβλίο, όπως λέει ο Μενάσε, άλλοτε ως Κύπρια και άλλοτε ως Ελληνίδα καλείται τώρα να σκεφτεί καθαρά ως Ευρωπαία, βάζοντας στην άκρη το όποιο εθνικό στοιχείο και προτάσσοντας το υπερεθνικό στοιχείο, αυτό που συνενώνει τους Ευρωπαίους σήμερα. «The past forms the future...» είναι η φράση που αναφέρει φευγαλέα σε κάποια συζήτηση ο συνάδελφός της στα αγγλικά για το συγκεκριμένο πρότζεκτ, μια φράση που γυρνά συνεχώς στο μυαλό της. Η αναζήτηση του κοινού παρελθόντος με γνώμονα ένα κοινό μέλλον είναι το ζητούμενο. Όμως στην πράξη, όπως φαίνεται μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος, η ανίχνευση αυτού του παρελθόντος, η επεξεργασία του και εν τέλει η αποδοχή του δεν είναι μια απλή ιστορία. Αλλά σίγουρα δεν είναι και μια χαμένη ιστορία.

Δήμητρα Κυρανούδη