Teško suočavanje sa nacističkom prošlošću

Andreas Ernst je godinama iz Beograda pisao za švajcarski Noje ciriher cajtung. I pisao je odlično, toliko dobro da je prošlog februara njemačko Društvo za jugoistočnu Evropu (Südosteuropa Gesellschaft - SOG) željelo da ga odlikuje medaljom „Rudolf Fogel“, koja se dodjeljuje novinarima iz regiona koji pišu na njemačkom jeziku. Ali Ernst takvu medalju nije htio. Nagrada je, naime, nosila ime čovjeka koji se bavio nacističkom propagandom i sam bio član zloglasnog Šucštafela (SS). U posljednjem trenutku je SOG preimenovao nagradu u „Novinarska nagrada SOG“ pa ju je novinar švajcarskog lista prihvatio.

Ovaj događaj je uticao da SOG ubrzano pročešlja svoju istoriju, što u Njemačkoj podrazumijeva otvoreno suočavanje sa nacističkim ostacima u sopstvenim redovima i studiju o vezama sa nacizmom. To je posebno bilo važno za Društvo koje se finansira od poreskog novca, kao odjeljenje Ministarstva spoljnih poslova, a zaduženo je za podsticanje naučnih, kulturnih i privrednih veza sa jugoistočnom Evropom. Dokle se stiglo u tom suočavanju sa prošlošću, sada je objašnjeno na dvodnevnoj konferenciji u Minhenu.

Nije sve počelo tek 1945.

Rudolf Fogel je poslije Drugog svjetskog rata bio sve i svašta – član Hrišćansko-demokratske unije, savezni poslanik, državni sekretar, ambasador i decenijama predsjednik i potpredsjednik upravo Društva za jugoistočnu Evropu. Iako su ga pedesetih optuživali za podršku nacistima tokom Hitlerove vladavine, ugledne novine poput Špigela ili Zidojče cajtunga prenosile su tumačenja iz SOG da je Fogel bio „protivnik nacista“ i „dokazani antifašista“. Tako je 1991. novinarska nagrada Društva ponijela njegovo ime. Ali nije bio jedini u vrhu SOG koji je imao sumnjive veze sa nacistima, kaže Mihael Martens, bivši dopisnik Frankfurter algemajne cajtunga iz Beograda, i sam nosilac novinarske nagrade SOG. „Čak i osamdesetih godina su u SOG dominirale osobe visokog naučnog ugleda, ali koje su tokom perioda nacizma igrale odlučujuću i zlokobnu ulogu u istraživanjima o jugoistočnoj Evropi“, kaže Martens.

Tokom nacizma su vodeće figure istraživanja jugoistočne Evrope poput Frica Valjaveca ili Franca Roneburgera razumjele svoju ulogu kao „borbenu nauku“ u službi nacizma, objašnjava istoričar Gerhard Zevan sa univerziteta u mađarskom Pečuju. Radilo se o obezbjeđivanju što sigurnije ekspanzije Trećeg rajha na jugoistok, što je trebalo podržati pseudonaučnim argumentima. Ili pak „istraživati neprijatelja“, odnosno sakupljati podatke o osobama ili grupama koje mogu da predstavljaju opasnost za nacionalsocijalističku Njemačku. Sa padom nacizma, podigla se gvozdena zavjesa ka istoku i u Njemačkoj su se tražili ljudi koji poznaju lica iza te zavjese. Tako su pedesetih godina od poreskih para finansirane institucije u kojima su sjedili isti ljudi koji su služili i nacistima.

Teška borba sa istorijom

Kontinuitet se oličavao ne samo u ljudima, nego i u sadržaju – mnogi tekstovi i istraživanja koja su rađena u doba nacizma, objavljivani su poslije 1945. godine. Nakon smrti Valjaveca 1960, na čelo Instituta za Jugoistok dolazi Matijas Bernat koji neprijatne tekstove i dokumente jednostavno gura u fioku. „To je bio tadašnji način prevazilaženja prošlosti“, kaže ondašnji Bernatov saradnik Zevan. Ipak bivši dugogodišnji predsjednik SOG Valter Althamer ističe da su čak i bivši „nacistički naučnici“ na neki način doprinijeli da se održe veze sa istokom i jugom kontinenta tokom Hladnog rata. Osnivana su društva za saradnju u oblastima kulture, nauke i ekonomije.

Epilog razgovora predsjedništva SOG je da će do februara biti konkretnih prijedloga na koji način potpuno obraditi prošlost ovog Društva kao i njegovu predistoriju. Treba pronaći sredstva za finansiranje obuhvatne studije, koje se obično povjeravaju istoričarima sa instituta i prestižnih univerziteta. Najavljeno je da će se detaljno ispitati svjetonazori koji su pokretali osnivače SOG, ali i njihova uloga u vezama Njemačke i Balkana tokom Hladnog rata. Sa jedne strane, tu je pozitivna uloga u popuštanju konflikta, ali i pitanja poput: kako su režimi u jugoistočnoj Evropi sarađivali sa Društvom? Da li su uticali na njegov rad? Da li je u vrhu SOG bilo špijuna bilo koje strane? Bavljenje nacističkim repovima u 2014. godini je svakako zakašnjelo – i baš zato se odgovori iščekuju sa velikim zanimanjem.

Autor: Panajotis Kuparanis / Nemanja Rujević

Odgovorni urednik: Azer Slanjankić