Putin Hazar Boru Hattı'nı nasıl silah olarak kullandı?
23 Kasım 2024
Rusya'nın Ukrayna'ya açtığı savaş Batılı petrol şirketleri için yeni endişeler doğurdu. Rusya'nın Ukrayna'ya saldırısının ardından Mart 2022'de Hazar Boru Hattı'ndan petrol sevkiyatı 20 yıllık tarihinde ilk kez durdu.
Söz konusu boru hattından Kazakistan'daki petrol sahalarından çıkarılan ve Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu (CPC), ABD'li Chevron, ExxonMobil, İtalyan Eni, İngiltere-Hollanda ortaklığındaki Shell gibi petrol devleri tarafından üretilen günde yaklaşık 1,2 milyon varil petrol taşınıyor.
Hazar Boru Hattı, dünyanın en büyük gölü olan Hazar Denizi'nin uzak kuzey kıyısındaki 156 milkarelik Tengiz petrol sahasından başlıyor. Borunun bazı bölümleri yer üstünde, bazıları ise yerin en az 23 metre altında olan hat, Kazakistan'da ağaçsız çayırlardan ve nehirlerden, Rusya'nın güneyinde ise dağlardan, pirinç tarlalarından ve mısır tarlalarından geçiyor. Hattın üçte ikisinden fazlası Rusya topraklarında yer alıyor. Çapı 56 inç olan boru hattı, Karadeniz'de CPC boru hattının terminal binasından yaklaşık üç mil uzaklıktaki üç turuncu şamandırada son buluyor. Bu yüzer platformlar yaklaşık 165 feet aşağıda deniz tabanına demirli.
Anlaşma 40 yıllığına imzalandı
1991'de Sovyetler Birliği'nin çöküşü Batılı petrol şirketleri için fırsatlar getirmiş, Chevron, Kazakistan'a giren ilk yabancı enerji şirketi olmuştu. Ülkenin ilk Cumhurbaşkanı seçilen Nursultan Nazarbayev Batılı petrol şirketleriyle anlaşmalar yaptı. Chevron ve diğerleriyle Hazar Boru Hattı'nın geliştirilmesi ve onu besleyecek dev sahaların hakları için anlaşmalar imzaladı. İlk anlaşma Tengiz için 1993 yılında 40 yıllığına imzalandı. Tengiz petrol sahasını işletmek üzere Tengizchevroil adında bir ortak girişim şirketi kuruldu. Chevron yüzde 50'lik hissesiyle Batılı hâkim hissedar oldu. Exxon ise yüzde 25'lik payıyla ikinci büyük hissedar oldu. Nazarbayev, sadece Tengiz'den değil, Kaşagan ve Karaçaganak adlı diğer büyük Kazakistan sahalarından da petrol sevk etmek için boru hattı inşa edecek yatırımcıları getirmeyi planlıyordu.
Boru hattını işletecek şirket Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu olarak adlandırıldı. Chevron konsorsiyumun yüzde 15'ine, Exxon yüzde 7,5'ine, Shell yaklaşık yüzde 3,7'sine, Eni yüzde 2'sine ve BG Group yüzde 2'sine sahipti. Rus hükümeti, en sonunda başlangıçtaki yüzde 24'lük hissesiyle Hazar Boru Hattı'nın en büyük hissedarı haline gelecekti.
Ukrayna savaşı ise boru hattı musluklarının sık sık kapanmasına yol açtı.
En az 20 sevkiyat kesintisi yaşandı
Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu'nun (ICIJ) DW Türkçe, BBC, Der Spiegel, Radio Free Europe, Rus araştırma grubu Proekt, Hollanda'dan NRC, L'Espresso ve Paper Trail Media'nın aralarında olduğu 24 ülkeden 26 medya ortağıyla yürüttüğü #CaspianCabals adlı araştırmaya göre, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in Ukrayna'ya yönelik saldırılarının başlamasından bu yana CPC, en az 20 sevkiyat kesintisi ve askıya alma ile karşı karşıya kaldı. Ve bunların çoğu, ekipman bakım ve onarımı, kötü hava koşulları nedeniyle petrolün tankerlere yüklenememesi ve İkinci Dünya Savaşı'ndan kalma patlayıcılar için deniz dibinde yapılan incelemelerden kaynaklandı.
Araştırmada, Putin yönetiminin, Batı ve Kazakistan'ı petrol tedarikine yönelik endişelere sevk etmek amacıyla, bir fırtınanın neden olduğu ekipman hasarını manipüle etmiş olabileceği ortaya çıktı. Bu bilgi manipülasyonu, ABD'nin Mart 2022 başında, Rusya'nın petrol gelirleri ve diğer kaynaklarına yaptırım uygulamaya yönelik adım atmasından iki hafta sonra başladı. CPC, fırtına nedeniyle üç petrol şamandırasından ikisinin faaliyetini askıya aldığını ve onarımların "önemli bir süre" alabileceğini duyurdu.
"Rusya açıklamasını 12 kez değiştirdi"
O dönemde Rusya Enerji Bakan Yardımcısı'nın Basın Danışmanı olan Arseny Pogosyan'a göre, başlangıçta Rus hükümeti, hasara dair basit bir açıklama yapmayı planlıyordu. Ancak Rus yetkililer ilk mesajı gözden geçirirken onarımların gerçekte olduğundan ya da olması gerekenden daha uzun sürmesi gerektiğini ima etti. Ve Enerji Bakan Yardımcısı Pavel Sorokin, bir video mesajı halini alan açıklamasında, onarımların altı hafta ile iki ay arasında sürebileceğini, bu sürecin petrol yükleme kapasitesinde yüzde 80'e varan kayıplara yol açabileceğini öne sürdü.
Kameranın arkasındaki isim olan Pogosyan ICIJ'e yaptığı açıklamada Rus hükümetinin Mart ayındaki boru hattı kesintisini büyüterek Rusya'nın yaptırımlara rağmen Batı'ya petrol temini üzerinden acı çektirebileceğini göstermeye çalıştığını söyledi.
Pogosyan, video kaydını Sorokin ile -ki Sorokin sürekli olarak Putin yönetimine danışıyordu- 12 kez yeniden çekmek zorunda kaldığını belirtti. Pogosyan, videonun son versiyonunda önerilen onarım süresinin uzatıldığını da sözlerine ekledi.
Eylül 2022'de Rusya'dan ayrılan Pogosyan, "Olayı küresel medya için daha önemli hale getirmeye çalıştılar" dedi ve ekledi: "Bunu bu kadar çok kez yapmamızın ana nedeni, başkanlık yönetiminin Batı'yı korkutmak için mesajı daha sert, daha önemli hale getirme niyetiydi."
Ancak bu yılın Ocak ayında, CPC Genel Müdürü Nikolay Gorban, Kazak gazetecilerine şunları söyledi: "Boru hattı sistemimizde, hiçbir yıl, hiç kimsenin siyasi açıklamaları nedeniyle asla duraklama yaşanmamıştır. Tüm duraklamalar teknik nedenlere veya hava koşullarına bağlıydı. Biz hiçbir şekilde siyasete bağlı değiliz."
Küresel ekonomi için önemli vurgusu
Radio Free Europe'a göre boru hattı Kazakistan'ın petrol ihracatının yaklaşık yüzde 80'ini, büyük bir kısmını da Batı pazarlarına taşıyor. 2023 yılında CPC boru hattı uluslararası pazarlara 63,5 milyon ton petrol taşıdı. Bu miktarın yüzde 88'i Kazak petrol sahalarından, geri kalanı ise Rusya'dan geliyordu. Boru hattının kapasitesini artırmaya yönelik çalışmalarla yılda 83 milyon tona kadar petrol taşınabilecek. Ancak sevkiyatlar durdurulduğunda petrol fiyatları yükseliyor ve Avrupalılar potansiyel yakıt sıkıntısıyla karşı karşıya kalıyor.
Enerji danışmanlık firması Wood Mackenzie'nin Başkan Yardımcısı Malcolm Forbes-Cable, bu yıl düzenlenen bir konferansta "2022'de Karadeniz'deki sevkiyatta yaşanan kesinti sektörde şok dalgaları yarattı" dedi.
Forbes-Cable, "Mart 2022'de bu kapasitenin yarısı devre dışı kaldığında, petrol piyasası fiyatı varil başına 5 dolar artırarak tepki verdi" dedi ve ekledi: "Bu da (CPC'nin) ne kadar kritik, küresel bir altyapı parçası olduğunu ve küresel ekonomi için ne kadar önemli olduğunu gösteriyor."
Ancak ICIJ'nin araştırması, boru hattı kesintilerinin, zaman zaman yaşanan geçici fiyat artışlarına rağmen, dünya genelindeki tüketiciler üzerinde sınırlı bir etki yarattığını ortaya koyuyor. Bu bulgu, Batılı hükümetlerin CPC'nin yaptırımlardan muaf tutulması için öne sürdükleri Avrupalı enerji tüketicilerini koruma gerekçesine ters düşüyor.
Chevron'un kıdemli medya danışmanı Sally Jones yaptığı açıklamada, CPC'nin Kazak ham petrolünün uluslararası piyasalara ihracatı için ne kadar kritik bir güzergâh olduğunun altını çizdi. "Başka uygulanabilir ihracat seçeneği yok" dedi.
Batılı petrol şirketleri ve Kazakistan, CPC'nin Rusya ile iş yapması yasaklanan şirketler listesinden hariç tutulması için ABD Hazine Bakanlığı, Enerji Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Kongre üyeleri ve Avrupa Komisyonu nezdinde milyonlarca dolar harcayarak lobi faaliyetlerinde bulundu. Petrolün kesilmesinin Avrupa'daki tüketicilere zarar verebileceğini ve jeopolitik sonuçları olabileceğini savundular.
Lobi firmasına yaklaşık 4 milyon dolar
Bu argüman sürekli tekrarlandı. Ukrayna'daki savaştan beş ay sonra Kazakistan devlet petrol şirketi KazMunayGas, Amerikan hukuk ve lobi firması Brownstein Hyatt Farber Schreck'i tuttu. Yabancı Temsilciler Kayıt Yasası (FARA) kapsamında lobi firması tarafından doldurulan açıklama formlarına göre, firma şu anda yaklaşık 3,8 milyon dolar değerinde olan bir sözleşme kapsamında CPC için lobi yapmak üzere ABD'li yetkililerle en az 101 toplantı organize etti ve diğer ilgili konuları ele aldı.
FARA raporlarına göre Brownstein Hyatt Farber Schreck, ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanlığı'nda uluslararası enerji işlerinden sorumlu özel temsilci ve koordinatör Geoff Pyatt ile en az sekiz toplantı düzenledi. Geçen yıl ABD Dışişleri Bakanlığı'nın internet sitesinde yayınlanan açıklamalarında Pyatt, CPC'nin yaptırım listesinden muaf tutulması gerektiğini çünkü "Kazak ham petrolünün küresel piyasalara ana çıkış noktası" olduğunu söyledi. Ayrıca "Özellikle birkaç kilit Avrupalı müttefik için önemli bir tedarik kaynağıdır" dedi. Pyatt, Dışişleri Bakanlığı'nın boru hattının faaliyette kalması için Hazine Bakanlığı ile "çok yakın çalıştığını" kabul etti. "Chevron ve ExxonMobil'in Kazakistan'a on milyonlarca dolar yatırım yaptığını" ve 'hepsinin CPC'ye olan kolektif güvenden kaynaklanan kırılganlığı çok dikkatli bir şekilde izlediklerini' söyledi.
Pyatt, ICIJ'in yorum taleplerine yanıt vermedi.
ICIJ'e yazılı bir açıklama yapan bir ABD Dışişleri Bakanlığı yetkilisi, Rusya ile iş yapmanın doğasında var olan riskleri vurgulayarak, özel varlıklara el koyma, enerji kaynaklarını siyasi amaçlar için manipüle etme ve ABD veya ortak yaptırımlarına uyan firmaları cezalandırma arayışı gibi endişeleri dile getirdi: "Rusya enerji ticareti ilişkilerini siyasi etki yaratmak için silah olarak kullanmış ve uzun vadede güvenilmez bir ortak olduğunu kanıtlamıştır."
Yetkili ayrıca enerji güvenliğini desteklemek ve tek bir ortağa bağımlılığı azaltmak için boru hattı ihracat rotalarının çeşitliliğine uzun süredir verilen desteği yineledi.
Brownstein Hyatt Farber Schreck, Dışişleri Bakanlığı temsilcileriyle toplam 17 toplantı gerçekleştirdiğini bildirdi. Firma ayrıca müşterileri KazMunayGas ve Kazak Büyükelçiliği için dokuz senatör ve 48 ABD temsilcisi ile toplantılar düzenledi.
Avrupa Komisyonu da mesajı aldı
Ukrayna'nın işgalinden 10 hafta sonra Brüksel'de, Avrupa Komisyonu bir Exxon lobicisinden, önerilen mevcut yaptırımların etkisine ilişkin "aciliyet ve ciddi endişe" ifade eden bir e-posta aldı. Ancak o zamana kadar Avrupa Birliği (AB) zaten Rusya'ya yönelik yaptırımları sıkılaştırmıştı.
Exxon'un AB İşlerinden Sorumlu Başkan Yardımcısı Nikolaas Baeckelmans, Mayıs 2022'de Avrupa Komisyonu yetkilisi Kurt Vandenberghe'ye "Mevcut metin Kazakistan ham petrolünün CPC boru hattı üzerinden ihracatını engelleyecektir" diye yazdı.
Baeckelmans, "Bu (CPC) ham petrol akmaya devam etmeli ve yaptırımlara tabi tutulmamalı/açıkça muaf tutulmalıdır" diye yazdı. "Lütfen unutmayın ki ABD yaptırımları bu boru hattı için açık bir muafiyet içeriyor ve transatlantik uyumunu sağlamaya çalışmanın her zaman amaç olduğu inancındayım."
On yedi dakika sonra Vandenberghe geri yazarak lobiciye mesajının "iyi karşılandığı" konusunda güvence verdi.
Avrupa Komisyonu sözcüsü ICIJ'e yaptığı yazılı açıklamada, Komisyon'un CPC boru hattına yaptırım uygulamama kararını nasıl aldığı konusunda detay vermeyi reddetti. Sözcü, "AB'de yaptırımlara ilişkin tüm kararlar Konsey'de Üye Devletler tarafından oybirliğiyle alınır" dedi.
Yaptırımlar Chevron, Exxon ve diğer şirketlere kaybedilen satışlar ve 16 Temmuz 2025'te tamamlanması hedeflenen genişleme planlarında bir gecikme maliyeti getirecekti.
Zelenskiy: Petrol Putin rejiminin can damarıdır
Ukrayna Devlet Başkanı Volodymyr Zelenskiy 19 Kasım'da Avrupa Parlamentosu'nun Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinden bu yana geçen bin günü konu alan olağanüstü genel kurulunda yaptığı konuşmada "güçlü yaptırımlar" çağrısında bulundu. Zelenskiy, "Bin gün boyunca, Rusya'nın petrol satışları yoluyla savaşını finanse etme kabiliyetini radikal bir şekilde azaltmak çok önemliydi" dedi ve ekledi: "Petrol Putin rejiminin can damarıdır."
Rus petrolü CPC boru hattına öncelikle Lukoil'in Hazar Denizi'nin Rusya bölümündeki açık deniz sahalarından ve Rusya'nın güneyindeki daha küçük sahalardan demiryolu taşımacılığı yoluyla giriyor. Temmuz 2022'de Global Witness, yaptırım uygulanan oligark Roman Abramovich ile bağlantılı bir Rus petrol şirketinin CPC sistemi üzerinden petrol ihraç ettiğini ortaya çıkarmıştı.
Yine de Ukrayna Ekonomik Güvenlik Konseyi'nin Politika Direktörü Agia Zagrebelska, ICIJ'e verdiği bir röportajda, Ukrayna'nın neden CPC'ye yönelik yaptırım talep etmediğini şöyle açıkladı:
"CPC'nin çalışmaları hem Avrupa düzeyinde hem de (diğer) ülkelere yansıyor. Dolayısıyla bugün sadece Amerikalıların ve Avrupalıların ne düşündüğüne değil, Orta Asya'nın ne düşündüğüne de bakmak zorundayız."
Yaklaşık 321 milyon dolar vergi ödedi
ABD'li yetkililer hâlâ Rusya'yı bypass eden bir boru hattı güzergahı için bastırırken, Kazakistan'ı siyasi olarak Batı'ya yaklaştırmaya çalışıyor.
Rusya'nın Ukrayna'daki savaşı üçüncü yılında. Batılı kaynaklara göre savaş nedeniyle Ukrayna'da yaklaşık 30 bin sivil öldü; 3,7 milyon kişi ülke içerisinde evlerinden oldu, 6,5 milyon kişi de ülkeyi terk etti. Tüm bu katliam ve kayıpların ortasında boru hattı, CPC'nin Rus yetkililere ödediği yüz milyonlarca dolarlık vergiler aracılığıyla silah üretiminin artmasına ve devlet memurlarına maaş ve emekli maaşı ödenmesine yardımcı oluyor.
Caspian Cabals araştırmasına göre CPC temettü ödemeye başladıktan sonra, CPC hissedarları Transneft ve Rusya'nın en büyük petrol şirketi Rosneft aracılığıyla Rus devletine en az 1,4 milyar dolar ödeme yaptı. Rusya'nın Ukrayna'daki savaşının başlamasından bu yana bu şirketlere en az 816 milyon dolar ödendi.
CPC 2022 yılında Rus yetkililere, 96 milyon doları Rus federal hükümetine olmak üzere yaklaşık 321 milyon dolar vergi ödedi ki bu miktar yaklaşık 70 yeni Rus tankının parasını karşılayabilir.
Editörün notu: ICIJ, Panama Papers, Pandora Papers gibi ödüllü soruşturmalarıyla tanınan bağışçı destekli küresel bir haber merkezi. ICIJ araştırmaları, dünya çapındaki gazetecilerle iş birliği yoluyla önemli alanlarda reform ve şeffaflığı teşvik etme amacı taşıyor.