Referendum – alat za razgraničenje?
12. februar 2020.
DW: Povlačenje granica putem referenduma – kako je do toga došlo i kako je nastala linija koja je i dan danas granica između Danske i Nemačke?
Prof. dr Štefan Trebst: Na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919/20, koja je održana nakon Prvog svetskog rata, pobedničke sile su veliki značaj pridavale etničkom principu. Želja je bila da se taj princip uzme u obzir na referendumima. Shodno tome, Versajski mirovni ugovor s poraženom Nemačkom iz 1919. godine, u nekoliko etnički mešovitih pograničnih područja – ka Belgiji, Francuskoj, Poljskoj, Danskoj i ovde u bivšem vojvodstvu Šlezvig – predviđao je plebiscite o budućoj državnoj pripadnosti.
Većina građana s pravom glasa 1920. godine u Južnom Šlezvigu opredelila se za Nemačko Carstvo, u Severnom Šlezvigu za Kraljevinu Dansku. Nove državne granice tada su povučene između glasačke zone 1 (Severni Šlezvig) i 2 (Centralni Šlezvig). Izuzetak je bio severni deo okruga, Tender, koji se odlučio za Dansku.
I šta je onda dovelo do toga da se takav način povlačenja granica smatra uzornim?
U početku nijedan, jer se u periodu između dva velika rata razvila velika, takozvana granična borba između Nemačke i Danske. Ona je dovela do velikih etnopolitičkih napetosti između većine i manjine s obe strane nove granice. Okupacija Danske od strane nemačkih snaga 1940. godine, dramatično je pogoršala međuetničke odnose. Ni osnivanje Šlezvig-Holštajna 1946. godine nije vodilo ka smirivanju situacije. Tek je Kilska deklaracija, koja je usvojena 1949, iste godine kada je osnovana Savezna Republika Nemačka, osigurala osnovna prava Dancima i Frizijcima u Šlezvig-Holštajnu i postepeno poboljšala njihovu pravnu situaciju.
Do preokreta u bilateralnim odnosima, kao i u odnosu većine stanovništva prema manjini s obe strane granice, došlo je uoči nemačkog pristupa NATO. Godine 1950. usvajanjem Bonsko-kopenhaških deklaracija, poboljšan je pravni položaj Danaca i Frizijaca u Šlezvigu, najsevernijoj nemačkoj pokrajini, kao i stanovnika severnog dela Šlezviga u Danskoj koji govore nemački jezik. Kao rezultat toga, Nemačka je dobila mogućnost da finansijski pomaže nemačku manjinu u Danskoj, što je Danska prethodno već bila učinila kada se radi o danskoj manjini i pitanjima vezanim za školstvo, kulturu, medije i društvo.
Novouređene odnose duž nemačko-danske granice, vlade u Kopenhagenu, odnosno u pokrajinske u Kilu i savezne Bonu, nakon toga su nastojale da na evropskom nivou promovišu kao „model“. To je trebalo da posluži kao uzor na drugim mestima gde je bilo graničnih problema i problema sa manjinama. Nije slučajno što su Danska i Nemačka 1996. godine u Flensburgu osnovale Evropski centar za manjinska pitanja (ECMI), čiji je praktični, konfliktno-preventivni i naučni rad pre svega usmeren ka jugoistočnoj, centralnoistočnoj Evropi i postsovjetskom prostoru, uključujući i Kavkaz.
Koje se pouke, na osnovu tog iskustva, mogu izvući iz povlačenja granica na osnovu odluke na referendumu?
To da etnopolitički nabijeni granični konflikti i problemi sa manjinama mogu da se ublaže prvenstveno ako to podržavaju političke konstelacije. Jer pristup Savezne Republike Nemačke NATO zavisio je od odobrenja Danske, kao jedne od zemalja-osnivača Alijanse. Trebalo bi takođe spomenuti i uspešno rešenje Sarskog problema 1955. godine, nakon nemačko-francuskog zbližavanja, kao i ugovore koji su proizašli iz epohalne 1989. godine, koje je ujedinjena Nemačka od 1990. do 1992. sklopila sa Poljskom i Čehoslovačkom.
Isto tako trebalo bi spomenuti i da je izlazak Jugoslavije iz Istočnog bloka omogućio političko rešenje za Trst između Beograda i Rima 1954. godine, a međunarodnopravno onda 1975. godine.
Da li se taj princip i danas može primeniti? I u raspravama o mogućoj „korekciji granica“ između Srbije i Kosova spominju se referendumi…
Ne, iako na prvi pogled ima određenih paralela sa severnim delom Kosova koji većinski naseljavaju Srbi i sa područjem na jugozapadu Srbije koje većinski naseljavaju Albanci. Ali između nemačko-danskog rata iz 1864. i Bonsko-kopenhaških deklaracija prošao je skoro čitav vek, dok su srpski režim, okupacioni teror i etničko čišćenje, okončani tek pre 21 godinu. Na Flensburškom fjordu više ne žive borci i civilne žrtve od nekada, za razliku od npr. Kosova polja i Šumadije.
-pročitajte još: Nemački poslanici za DW o „razgraničenju“
Ali presudni faktor zašto model iz Šlezviga ne može tek tako da se prenese ni na Balkan, a ni na druge delove sveta, jeste veoma visok životni standard nemačko-danskog pograničnog područja i njihovih manjina, koji prevazilazi globalna, pa čak i evropska merila. Ukoliko bi taj nivo primanja i socijalne države mogao da se izveze zajedno sa karakterom modela, srpsko-kosovski konflikt verovatno bi bio rešen tokom dve ili tri generacije. To je zapravo lekcija iz uspešno savladanog sukoba između Danaca i Nemaca.
Prof. dr Štefan Trebst je zamenik direktora Lajbnic-instituta za istoriju i kulturu istočne Evrope iz Lajpciga. Bio je prvi direktor dansko-nemačkog Evropskog centra za manjinska pitanja (ECMI) u Flensburgu (1996-1998).