Wystawa: „Willy Brandt i Polska. Przezwyciężenie podziału Europy”

Willy Brandt był wzorem człowieka, który „odważnie dążył do pojednania, pokoju i budowy zaufania”, powiedziała Angelica Schwall-Düren minister ds. europejskich w Düsseldorfie. Otwierając w bońskiej siedzibie Fundacji Friedricha-Eberta wystawę „Willy Brandt i Polska” wieloletnia przewodnicząca Zrzeszenia Polsko-Niemieckich Towarzystw w Berlinie mówiła o historycznym znaczeniu uklęknięcia kanclerza Brandta przed czterdziestu laty przed Pomnikiem Bohaterów Getta, które, jak zaznaczyła, „symbolizowało przejęcie odpowiedzialności powojennych Niemiec za popełnione w Polsce zbrodnie nazistowskie”. Lecz wskazała ona też na to, że młode pokolenia w Polsce i w Niemczech tylko ten historyczny gest kojarzą z osobą niemieckiego socjaldemokraty. Zapominają przy tym, że był on przecież jednym z „czołowych wizjonerów nowej niemieckiej polityki zagranicznej opartej na dobrych relacjach z Polską”. Z tego też powodu Fundacja Friedricha Eberta przygotowała przede wszystkim dla klas szkolnych wystawę planszową ilustrującą poprzez życie i działalność Willy Brandta „trudną, lecz zwieńczoną sukcesem drogę stosunków polsko-niemieckich”. Wystawę można oglądać równolegle w Warszawie, w Muzeum Powstania Warszawskiego oraz w siedzibie Fundacji w Bonn.

Ta wojna musi być ostatnią wojną w Europie!...

Życie Willy Brandta dokumentuje różne fazy polsko-niemieckich relacji. Wystawa pokazuje, że stosunek niemieckiego socjaldemokraty do integracji europejskiej i do dobrego sąsiedztwa z Polską, nie ukształtowało dopiero jego symboliczne uklęknięcie w Warszawie.

Willy Brandt urodził się jako Herbert Frahm w 1913 roku w Lubece, gdzie zdał maturę, studiował dziennikarstwo, i angażował się w organizacjach ruchu robotniczego. Po przejęciu władzy przez Hitlera został pozbawiony niemieckiego obywatelstwa. W tym czasie przyjął nazwisko Willy Brandt i wyjechał do Norwegii. Angelica Schwall-Düren uważa, że lata spędzone na emigracji, także w Szwecji, ukształtowały proeuropejską postawę legendarnego socjaldemokraty. Wtedy napisał on: „nazistowskie bombowce Trzeciej Rzeszy rozpoczęły nad polskimi miastami nową wojnę światową… Walka, która rozstrzygnie nie tylko los Niemiec, lecz także i przyszłość Europy, połączyła nas, socjalistów wszystkich kierunków w jeden front. Ta wojna musi być ostatnią wojną w Europie!...” Brandt powiedział później, jak głosi cytat na wystawie, że wiele z ówczesnych idei z okresu emigracji znalazło odbicie w jego późniejszych decyzjach politycznych.

Spotkania z Polakami na emigracji

Walka o wolność i kwestie przyszłości Niemiec i Europy stanowiły od początku główne tematy działalności publicystycznej Willy Brandta.

W Sztokholmie Brandt był współzałożycielem Międzynarodowej „Grupy Roboczej dla Spraw Pokoju” Demokratycznych Socjalistów składającej się z uciekinierów z zagranicy i szwedzkich socjaldemokratów. Brandt został sekretarzem organizacji, a jej skarbnikiem - delegat polskiego rządu emigracyjnego w Londynie, Maurycy Karnioł.

W 1943 roku Jan Wapiński, minister handlu w rządzie emigracyjnym informuje Grupę Roboczą o planach Rządu Londyńskiego „zmniejszenia terytorium Niemiec na korzyść Polski oraz wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów zasiedlanych przez Polaków". Maurycy Karnioł poinformował Grupę o systematycznych zbrodniach dokonywanych w niemieckich obozach zagłady na terytorium Polski. Willi Brandt zostaje jednym z pierwszych dziennikarzy, którzy donoszą o tych hitlerowskich zbrodniach w mediach amerykańskich. Kiedy Maurycy Karnioł informował o walkach powstańców w Warszawie, międzynarodowa grupa socjalistów wysłała 29 sierpnia 1944 roku sformułowane przez Willy Brandta przesłanie do „bohaterskich żołnierzy Armii Krajowej”. Wyrażono w nim nadzieję, że „bojownicy zostaną uznani przez aliantów za kombatantów i uzyskają ich wsparcie”.

Stosunki z Polską i problem granic

Willy Brandt koncentruje się w pracy publicystycznej na kwestiach porządku powojennego. „Przywrócenie polskiej państwowości i zachowanie wewnętrznej jedności Niemiec – to dwa filary jego koncepcji”, dowiadujemy się z wystawowych plansz. Niemiecki socjaldemokrata dość szybko dostrzega, że Niemcy będą musiały pogodzić się z „nieuniknionymi stratami terytorialnymi na Wschodzie i z przesiedleniami ludności”.

Jako sprawozdawca z procesów zbrodniarzy wojennych w Norymberdze Willy Brandt zajmuje się kwestą odpowiedzialności politycznej i indywidualnej winy. W kwestii Umowy Zgorzeleckiej między PRL a NRD, socjaldemokrata podpisuje się pod oświadczeniem, które odrzuca uznanie granicy na Odrze i Nysie jako zachodniej granicy Polski, „ponieważ tak daleko idące decyzje zastrzeżone są dla traktatu pokojowego”.

Sprawa zachodniej granicy Polski stanowi do chwili podpisania w 1970 roku układu polsko-niemieckiego kluczowy punkt sporny pomiędzy Polską a Republiką Federalną i uniemożliwia obu krajom nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Potrzeba było polityki małych kroków, aby osiągnąć zbliżenie. Szczególnie, jako burmistrz zachodniego Berlina w latach 1957-1966, Willy Brandt doszedł do przekonania, że „tylko pokojowa polityka może doprowadzić do zniwelowania napięć i konfliktów”, wskazuje Angelica Schwall-Düren. Kiedy Polska aprobuje podpisanie umowy granicznej z RFN, Brandt określa pojednanie z Polską, jako „jedno z najpoważniejszych wyzwań o podobnym znaczeniu historycznym jak pojednanie z Francją”.

Przezwyciężanie podziałów Europy

Po ustąpieniu Willy Brandta ze stanowiska kanclerza na skutek ujawnienia w jego nabliższym otoczeniu enerdowskiego szpiega (1974), angażuje się on dalej w imieniu socjaldemokracji niemieckiej i międzynarodówki socjalistycznej w kształtowanie niemieckiej Ostpolitik i poświęca szczególną uwagę sytuacji w Polsce. Z fascynacją obserwuje on powstawanie Solidarności, domaga się uwolnienia osób internowanych w czasie stanu wojennego wskazując na naruszanie praw człowieka i praw związkowych, rozmawia z prymasem Glempem, z Tadeuszem Mazowieckim, pisze list do przebywającego w areszcie domowym Lecha Wałęsy, którego spotyka dopiero w 1989 roku. Dla Willy Brandta kolejnym krokiem do jedności Europy jest m.in. członkostwo Polski w UE.

„Co do tego, że granica Wspólnoty Europejskiej nie może pozostać na Odrze i Nysie, nie miałem żadnych wątpliwości”, powiedział. Podpisanie w czerwcu 1991 roku Traktatu o sąsiedzkiej współpracy i przyjacielskich stosunkach między Polską a RFN, było potwierdzeniem słuszności polityki Willy Brandta, zauważa Angelica Schwall-Düren. Willi Brandt zmarł rok później. Podczas uroczystości w Reichstagu szef polskiej dyplomacji Krzysztof Skubiszewski nazwał wtedy legendarnego niemieckiego socjaldemokratę „wielkim Europejczykiem i mężem stanu, który położył wielkie zasługi dla porozumienia między Polską a Niemcami”.

Wystawę „Willy Brandt i Polska. Przezwyciężenie podziału Europy” oglądać można w siedzibie fundacji im. Friedricha Eberta (FES) w Bonn do 11 stycznia 2011 a w Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie do 1 marca 2011.

Barbara Cöllen

Red.odp.: Bartosz Dudek