۸۵ سالگی فیدل کاسترو؛ نیم قرن حکومت بر کوبا

از روز سه شنبه (۸ اوت، ۱۷ مرداد) کنسرت‌ها، نمایشگاه‌ها و گردهمایی‌هایی در سراسر کوبا برگزاری می‌شود که محور آن بزرگداشت هشتاد و پنجمین سالروز تولد "رفیق فیدل" است. برنامه اصلی و رسمی برای روزهای جمعه و شنبه، ۱۲ و ۱۳ اوت تدارک دیده شده که قرار است شخصیت‌های شاخص سیاسی و فرهنگی کشورهای آمریکای لاتین در آن شرکت کنند.

به‌روز کردن سوسیالیسم
سال ۲۰۰۸، هنگامی که رهبر کوبا به دلیلی بیماری شدید قدرت را به برادرش رائول کاسترو واگذار کرد اقتصاد این کشور یکی از بحرانی‌ترین دوران نیم قرن اخیر خود را می‌گذراند. فیدل کاسترو و همرزمانش سال ۱۹۵۹ حکومت باتیستا را سرنگون کردند تا کشور را با الهام از ایده‌های سوسیالیستی اداره کنند.

سیستم بسته‌ی اقتصاد دولتی در کوبا به بن بست رسیده است. رائول کاسترو تابستان سال گذشته از ضرورت "به روز کردن مدل سوسیالیستی" سخن گفت و اعتراف کرد اقتصاد دولتی توانایی حل معضلات این کشور را ندارد. جانشین فیدل کاسترو کمتر از دو هفته پیش (۱ اوت، ۱۰ مرداد) طرحی برای اصلاح ساختار اقتصادی به مجلس ارائه کرد تا با تصویب آن راه برای جذب سرمایه و مشارکت بخش خصوصی باز شود.

فیدل، دانشجوی حقوق
فیدل کاسترو فرزند "نامشروع" مادری کاتولیک بود و سال‌های دانش‌آموزی خود را در سه مدرسه‌ی کاتولیکی گذراند. به رغم این، غسل تعمید او و پیوستن رسمی‌اش به کلیسای کاتولیک در هشت سالگی انجام شد؛ کلیسایی که ۱۹۶۲ به دلیل سیاست‌های ضد مذهبی حکومت کوبا، او را طرد کرد.

ببینید: گالری عکس؛ زندگی در کوبا، کشور با نیم قرن رهبری فیدل کاسترو

کاسترو خود را "آته‌ئیست" و مارکسیست معرفی می‌کند. برخی تحلیلگران معتقدند در افکار و آراء او همچنان رگه‌هایی از مسیحیت را می‌توان بازیافت. اغلب زندگینامه‌نویسان بر سر این نکته اتفاق نظر دارند که شکل‌گیری جدی شخصیت سیاسی و افکار اجتماعی کاسترو با ورود او به دانشگاه هاوانا در سال ۱۹۴۵ و تحصیل در رشته‌ی حقوق آغاز شد.

کاستروی جوان از نخستین سال ورود به دانشگاه به خاطر فعالیت‌های سیاسی‌اش نظرها را جلب کرد و ریاست شورای دانشجویان حقوق را بر عهده گرفت که خود از موسسان آن بود و برای اعتراض به تبعیض و فساد اداری فعالیت می‌کرد.

نخستین رویارویی با باتیستا
کاسترو پیش از آنکه در سال ۱۹۵۰ تحصیل در مقطع دکترای حقوق را به پایان برساند همکاری خود با گروه‌های انقلابی را آغاز کرده بود. او با پایان دوران دانشجویی یک دفتر وکالت تاسیس می‌کند و دو سالی در آنجا مشغول کار می‌شود. در همین دوران نخستین تلاش جدی کاسترو برای ورود به عالم سیاست آغاز شد که در همان گام اول ناکام ماند.

فیدل کاسترو از چند سال پیش با "حزب مردم" (معروف به حزب ارتدوکس) همکاری می‌کرد و قصد داشت در سال ۱۹۵۲ از سوی این حزب در انتخابات پارلمانی که با کودتای ژنرال باتیستا در ماه مارس سال ۵۲ لغو شد شرکت کند. در پی این ماجرا حقوق‌دان انقلابی از باتیستا به اتهام نقض قانون اساسی شکایت کرد که بی‌نتیجه ماند. این شکایت سرآغاز مبارزه‌ای بود که ۷ سال بعد کاسترو و همرزمانش را به قدرت رساند.

۱۵ سال زندان برای رهبر آینده‌ی کوبا
با ناکام ماندن شکایت علیه باتیستا در دیوان عالی کشور، کاسترو اعلام کرد که تمام راه‌های قانونی برای اعتراض به رفتار کودتاچیان نظامی بسته شده است. به گمان او در چنین شرایطی می‌توان به یکی از اصول قانون اساسی مصوب ۱۹۴۰ استناد کرد که "حق مقاومت" را برای شهروندان محترم می‌شناحت.

به این ترتیب حقوق‌دان سابق لباس رزم به تن می‌کند تا با حمله به دو پادگان نظامی محرک یک قیامی مردمی در شرق کوبا شود. ۱۶۰ جوان که اغلب آنها از دانشجویان و روشنفکران کوبا بودند حلقه‌ی نخست انقلابیان را تشکیل می‌دادند. فیدل جوان با ۱۲۰ همرزمش حمله به پادگانی در سانیاگوی کوبا را بر عهده گرفتند که ۱۵۰۰ نظامی در آن مستقر بودند. این حمله با کشته شدن ۲۰ نفر از هر دو طرف و عقب نشینی انقلابیان به پایان رسید. کاسترو چند روز بعد دستگیر و در دادگاهی به ۱۵ سال زندان محکوم شد.

سقوط باتیستا، به قدرت رسیدن کاسترو
با عفو عمومی زندانیان سیاسی، کاسترو همرزمانش بعد از دو سال از زندان آزاد شدند؛ دو سالی که برای فیدل دوران مطالعه و تدوین تئوری‌های جدید مبارزاتی بود. کاسترو پس از آزادی از زندان تشکیلات "۲۶ ژوئیه" را پایه‌گذاشت که برنامه‌اش جنگ چریکی هسته‌های کوچک برای دامن زدن به یک شورش اجتماعی بود.

فیدل کاسترو و حدود هشتاد نفر از همراهانش برای آموزش نظامی و زمینه‌‌سازی عملیات مسلحانه به مکزیک مهاجرت کردند. انقلابی مشهور آرژانتینی، چه گوارا در همین دوران به این جمع پیوست. عملیات مسلحانه به رهبری فیدل کاسترو از ابتدای سال ۵۷ در رشته‌کوه‌های سیرا ماسترا آغاز شد و پس از دو سال به فرار باتیستا از کوبا منجر شد. با ورود انقلابیون به هاوانا کاسترو که پیشتر مدعی بود قصد به دست گرفتن قدرت را ندارد ریاست دولت انقلابی را بر عهده گرفت و نزدیک به نیم قرن در این مقام ماند.

فیدل کاسترو از ۵۵ سال پیش تا ۱۸ آوریل سال جاری رهبری حزب کمونیست کوبا را در اختیار داشت. با کناره رفتن او کنگره‌ی حزب بیستم آوریل رائول را به این سمت انتخاب کرد.

آغاز رویارویی با ایالت متحده آمریکا
فیدل کاسترو، برخلاف مواضع بعدیش، در ابتدای به قدرت رسیدن از ستایشگران ایالات متحده آمریکا بود. نخستین سفر رسمی او نیز در مقام رئیس دولت انقلابی کوبا به آمریکا بوده است. نگرانی از گسترش جنبش‌های مسلحانه‌ی مورد حمایت شوروی سابق به سراسر آمریکای لاتین کاسترو را به خطری برای متحدان آمریکا در منطقه تبدیل کرده بود.

تلاش‌های سازمان سیا برای اخلال در کار دولت نوپای کوبا که طرح قتل کاسترو را نیز شامل می‌شد روابط دو کشور را به تیرگی کشاند و دولت آمریکا را به "دشمن شماره یک کوبا" تبدیل کرد. از سوی دیگر فیدل کاسترو رفته رفته تشکل‌های لیبرال را کنار زد و به بازوی اتحاد جماهیر شوروی در حمایت از جنبش‌های چپ‌گرای آزادی‌بخش در دوران جنگ سرد مبدل شد.

فروپاشی شوروی و تنها ماندن کوبا
کوبا در سایه‌ی کمک‌های مالی و تسلیحاتی شوروی محور اصلی سیاست‌خارجی خود را حمایت از جنبش‌هایی تعیین کرد که علیه سلطه‌ی آمریکا و حکومت‌های نزدیک به واشنگتن مبارزه می‌کردند. این سیاست، به ویژه در دهه‌ی هفتاد میلادی پای کوبا را به منازعات بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین و آفریقای مرکزی کشاند.

فروپاشی شوروی و تحولات سیاسی در کشورهای عضو بلوک شرق، که مهمترین شریکان تجاری کوبا محسوب می‌شدند اقتصاد کوبا را از دهه‌ی پایانی قرن بیستم با بحرانی شدید روبرو کرد. کوبا به جز کمک‌های نظامی، بیش از ۱۵ هزار پزشک و هزاران نیروی متخصص خود را برای یاری رساندن به جنبش‌های چپ‌گرا به کشورهایی چون نیکاراگوئه، ونزوئلا، اتیوپی و آنگولا ارسال کرده است. بی‌ثباتی اوضاع بسیاری از این کشورها امکان جبران کمک‌های هاوانا را از میان برده و هزینه‌ی اقدام‌های بین‌المللی کوبا از سال‌ها پیش تنها باری اضافه بر اقتصاد آسیب‌دیده‌ی این کشور گذاشته است.

سقوط یا نجات سوسیالیزم
فیدل کاسترو از سال ۲۰۰۶ بخش بزرگی از قدرت خود را به برادرش رائول سپرد و دو سال بعد رسما از تمام سمت‌های دولتی کناره گرفت. در آستانه‌ی ۸۵ سالگی "رفیق فیدل" و ۵۲ سال پس از به قدرت رسیدن او خطر فروپاشی کوبا را تهدید می‌کند. رائول کاسترو می‌گوید مسئله این است که چرخشی در سیاست‌های غیرقابل دفاع اقتصادی انجام شود. او خاطر نشان می‌کند یا ما موفق می‌شویم که اشتباه‌های گذشته را تصحیح کنیم، یا سقوط می‌کنیم و تمام دستاوردهای نسل‌های گذشته به خطر می‌افتد. حکومت کوبا هدف برنامه‌های خود را نجات سوسیالیسم از طریق اصلاحات اقتصادی عنوان می‌کند. هنوز از انجام اصلاحات سیاسی در این کشور خبری نیست. گرچه از زمان به قدرت رسیدن رائول شمار زیادی از زندانیان سیاسی آزاد و به خارج از کشور تبعید شده‌اند.

پاسداری از میراث فیدل کاسترو
یکی از سیاست‌های تازه‌ی دولت کوبا کاهش شمار حقوق‌بگیران دولتی و اجازه‌ی فعالیت اقتصادی مستقل به شهروندان است. رهبران کوبا به این نتیجه رسیده‌اند که دستگاه دولتی، کارآمدی و بهره‌وری ناچیزی دارد و دست‌کم یک میلیون حقوق‌بگیر دولت باید جذب فعالیت‌های اقتصادی بخش خصوصی شوند.

با وجود انتقادها به سیاست‌های اقتصادی گذشته، فیدل کاسترو همچنان به عنوان "فرمانده کل" جشن گرفته می‌شود و پاسداری از میراث او هدف مهم حکومت عنوان شده است. برنامه‌های رسمی سالروز تولد کاسترو روز سه شنبه، ۸ اوت با حضور هزاران شهروند کوبایی آغاز شد که رائول و دیگر اعضای ارشد حزب کمونیست در صف نخست آنها قرار داشتند.

اسطوره‌ی انقلاب کوبا
بسیاری از شخصیت‌های ارشد حکومت کوبا همچنان از رزمندگانی هستند که در سال‌های پایانی دهه‌ی پنجاه میلادی فیدل کاسترو را در سیراماسترا همراهی می‌کردند. اصلاحاتی که از زمان به قدرت رسیدن رائول آغاز شده تا کنون به تغییر محسوسی در این ترکیب نیانجامیده است.

قرار است مراسم رسمی بزرگداشت سالروز تولد فیدل کاسترو جمعه شب به وقت محلی (۱۲ اوت) در تالار تاتر کارل مارکس در هاوانا برگزار شود. هنوز حضور یا عدم حضور فیدل که از چند دهه پیش "اسطوره انقلاب کوبا" خوانده می‌شود، در این مراسم رسما اعلام نشده است. فیدل کاسترو از مدت‌ها پیش زندگی فعال سیاسی را کنار گذاشته اما همچنان به نوشتن تفسیرهای سیاسی برای رسانه‌های رسمی کشورش می‌پردازد. کاسترو وعده داده بود پس از پیروزی انقلاب لباس نظامی را از تن بیرون کند. این وعده نیز چون وعده‌ی سهیم نشدن در قدرت هرگز عملی نشد و "چریک پیر" به ندرت در لباس غیرنظامی دیده شده است.

BK/SI