حقابه هیرمند؛ دور تازه مناقشه تاریخی بین ایران و افغانستان
۱۴۰۲ اردیبهشت ۳۰, شنبه
به دنبال بالا گرفتن تنش‌ها و درگیری‌های لفظی میان جمهوری اسلامی و طالبان بر سر حقابه رود هیرمند، سرپرست سفارت ایران در کابل و نماینده ویژه ابراهیم رئیسی در امور افغانستان برای رهاسازی و تامین سهم آب ایران یک ضرب‌الاجل یک ماهه تعیین کرد.
حسن کاظمی قمی شامگاه جمعه، ۲۹ اردیبهشت در یک برنامه تلویزیونی گفت: «آب باشد و ندهند، آن وقت برای دولت جمهوری اسلامی ایران حجت تمام است که این مسئله جزو حقوق اساسی ملت ایران است و چگونه باید عمل شود.»
او که از فرماندهان سابق نیروی قدس سپاه پاسداران است تاکید کرد که تامین حقابه ایران "باید در طول یک ماه اتفاق افتد". کاظمی قمی توضیح نداد که اگر این اتفاق نیفتد ایران چکار می‌کند.
دور تازه مناقشه بر سر آب رود هیرمند چند روز پیش با سخنان رئیس دولت سیزدهم آغاز شد. رئیسی روز پنج‌شنبه در سفر به استان سیستان و بلوچستان به حاکمان افغانستان "اخطار بسیار جدی" داد که هر چه سریع‌تر حقابه این منطقه از آب هیرمند را بدهند.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
اظهارات رئیس دولت سیزدهم بلافاصله با واکنش تند حاکمان کابل روبرو شد که در بیانیه‌ای از مسئولان جمهوری اسلامی خواستند ابتدا "معلومات" خود را در مورد وضعیت آب رود هیرمند تکمیل و سپس درخواستشان را با "الفاظ مناسب" مطرح کنند.
ژنرال مبین، سخنگوی پیشین فرماندهی پلیس طالبان در ویدئویی با پر کردن یک دبه آب برای ابراهیم رئیسی ضمن تمسخر او ادعا کرد که رودخانه هیرمند آبی برای تحویل به ایران ندارد.
به نظر می‌رسد در شرایط کنونی اختلاف اصلی بر سر میزان ذخیره آب پشت سدهای کجکی و کمال خان است که رهاسازی آب برای انتقال به ایران باید از آنها انجام شود.
سابقه خودداری طالبان در همکاری بر سر هیرمند
وزیر خارجه دولت رئیسی در واکنش به بیانیه طالبان درباره خشکسالی و کم‌آبی هیرمند تاکید کرده که "ملاک بود و‌نبود آب، بازدید فنی و عینی است و‌نه صدور بیانیه سیاسی".
حسین امیرعبداللهیان در یک پیام توئیتری نوشت، در ماه‌های گذشته بارها از ملامتقی، سرپرست وزارت خارجه افغانستان خواسته که مقام‌های این کشور "طبق عهدنامه هیرمند، به تعهدات خودشان عمل کنند و امکان بازدید هیات‌های فنی و سنجش میزان آب را فراهم کنند که نکردند."
"معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هلمند (هیرمند)" ۲۲ اسفند سال ۱۳۵۱ بین محمد موسی شفیق صدراعظم وقت افغانستان و امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران امضاء شد. اما قدمت مناقشه بین دو کشور به بیش از یک قرن پیش از آن بازمی‌گردد و تا به امروز ادامه داشته است.
از دست رفتن هرات و آغاز اختلاف
از سال ۱۸۵۷ میلادی و در دوران ناصرالدین شاه قاجار که ایران نیروهای خود را از هرات خارج کرد و به الحاق آن به افغانستان در چند سال بعد تن داد مسئله حقابه رود هیرمند به چالشی بدل شد که در تمام حکومت‌های بعدی تا امروز ادامه یافت.
معاهده سال ۵۱ یکی از چند تفاهم‌نامه و قراردادی است که برای حل مناقشه بر سر آب رود هیرمند میان دو کشور همسایه امضاء شده که در آن حقابه ایران تعیین اما برای تامین آن شرط گذاشته شده است.
در گزارش‌ها و مجادله‌های روزهای اخیر در رسانه‌ها و فضای مجازی گاهی ظاهرا درباره میزان حقابه ایران اغراق هم شده است.
بر پایه معاهده، حقابه ایران مطابق نظر کارشناسی نهاد ناظر موسوم به "کمیسیون دلتا" ۲۲ متر معکب در ثانیه محاسبه شده که چهار مترمکعب هم به عنوان "حسن نیت" به آن اضافه می‌شود. با این حساب مجموع حقابه سالانه ایران حدود ۸۲۰ میلیون متر مکعب می‌شود.
پیش‌شرط تامین حقابه ایران در معاهده
نکته‌ای که اکنون مورد مناقشه است، و پیش از قدرت‌گیری مجدد طالبان هم محل اختلاف بود، بندی در معاهده است که تامین حقابه تعیین شده برای ایران را مشروط به شرایط "نرمال آبی" در سال قید می‌کند.
در معاهده سال ۵۱ برای سال "نرمال آبی" نیز تعریفی ارائه شده که مربوط به میزان آب موجود در حوزه رود هیرمند است و با توجه به انشعاب‌ها و نهرهایی که در مسیر رودخانه احداث شده محاسبه دقیق آن ساده نیست.
با این حال برخی مقام‌های ارشد طالبان تحویل آب به ایران را مستلزم دریافت نفت کرده‌اند و این کار پیش از تسلط مجدد اسلامگرایان افراطی بر کابل در اوت ۲۰۲۱ هم سابقه دارد.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان چند سال پیش گفته بود کشورش دیگر آب رایگان به کسی نمی‌دهد و به ایران توصیه کرد در ازای دریافت آب، به افغانستان نفت بدهد.
با وجود پیچیده و سابقه‌دار بودن مناقشه بر سر آب هیرمند مقام‌های دو کشور در روزهای اخیر اظهاراتی داشته‌اند که ممکن است به تنش‌ها دامن بزند.
ادامه جنگ لفظی
به گزارش خبرگزاری ایسنا، جلیل رحیمی جهان آبادی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به طالبان هشدار داده صبر ایران را آزمایش نکند و گفته است: «ادبیات و رفتار گروهک طالبان قابل پیش‌بینی بود. تحجر، حماقت و بی‌توجهی به قوانین بین‌المللی در ذات این تربیت‌یافتگان سرویس‌های امنیتی غرب است.»
مصطفی میرسلیم، نماینده تهران در مجلس هم طالبان را به "کتمان حقیقت" متهم کرده و می‌گوید: «حقابه قراردادی ما از هیرمند برای سیستان حیاتی است. دولت افغانستان باید مسئولیت قراردادی خود را بپذیرد.»
در این میان "اخطار جدی" ابراهیم رئیسی به حاکمان کابل را برخی در داخل ایران نیز زیاد جدی نمی‌گیرند. حسینعلی شهریاری، نماینده زاهدان در مجلس با اشاره به این که معضل خشکسالی در سیستان و بلوچستان و عدم تامین حقابه هیرمند از سال‌ها پیش وجود داشته به ایسنا گفت: «اکنون ما از رئیس جمهور می‌خواهیم اخطارهایی که داده است را عملیاتی کند.»
در روزهای آینده و به خصوص پس از سپری شدن ضرب‌الاجل یک ماهه که کاظمی قمی تعیین کرده مشخص خواهد شد که دولت ابراهیم رئیسی برای "عملیاتی" کردن اخطار خود چه اقدام مشخصی می‌کند و آیا طالبان راه آب هیرمند به سمت ایران را باز می‌کند یا خیر.