بروز اختلافات بر سر تقسیم ذخایر آبی در آسیای مرکزی
۱۳۸۶ شهریور ۱۲, دوشنبه
حال پای چین و روسیه نیز به این اختلافات کشیده شده است، ولی کشورهای آسیای مرکزی درصددند به کمک حقوقدانان «کمسیون بین‌المللی احداث سدهای بزرگ» که یک نهاد مستقلی است، اختلافات تقسیم ذخائر آبی آسیای مرکزی را حل و فصل کنند.
در منطقه آسیای مرکزی دو رودخانه اصلی به نام‌های سیردریا و آمودریا جریان دارند که پس از گذشتن از خاک چند کشوربه دریاچه آرال می‌ریزند. تقسیم آب این رودخانه‌های فرامرزی اکنون به چالشی میان این کشورها تبدیل شده و استفاده نادرست از آب این رودخانه‌ها سبب خشک شدن دریاچه آرال شده است. از سال ۱۹۷۵ آب این دریاچه بیش از ۷۵ درصد کاهش داشته است.
کارشناسان تقسیم غیرمنصفانه ذخائر آبی، سدسازی و احداث نیروگاههای عظیم مولد برق را اصلی ترین عامل این چالشها قلمداد می‌کنند و خشکی دریاچه آرال و یا تاثیرات منفی زیست محیطی را عامل عمده اختلافات نمی‌دانند.
هر چند اخیرا ازبکستان اعلام کرده است که تاسیس نیروگاههای عظیم آبی و برقی در رودخانه‌های فرامرزی سبب نابودی محیط زیست در آسیای مرکزی می‌گردد و با پروژه سد سازی و نیروگاههای آبی تاجیکستان ابراز مخالف کرده است.
کشورهای آسیای مرکزی برای تقسیم منصفانه ذخائر آبی تابحال ۸ لایحه را پیشنهاد و بررسی کرده‌اند ولی این لوایح مورد موافقت قرار نگرفته‌اند. لایحه نهم شامل ۱۹ بند نیز اخیرا در تاشکند مورد بحث و بررسی قرار گرفت و اینبار نیز موافقت نمایندگان تمامی کشورهای آسیای مرکزی را کسب نکرد.
دامنه اختلافات زمانی بیشتر شد که اسلام کریموف، رئیس جمهور ازبکستان در آخرین نشست کشورهای «همکاری‌های اقتصادی شانگهای» در بیشکک موضوع تقسیم ذخائر آبی آسیای مرکزی را طرح کرد و مخالفت کشورش را با سد سازی بر روی رودخانه‌های فرامرزی ابراز کرد. مقامات تاجیکستان با لایحه تقسیم منابع ذخیره آب مخالفت می‌ورزند چونکه ذخایر اصلی آب رودخانه‌های فرامرزی آسیای مرکزی در محدوده تاجیکستان قرار دارد.
برخی از کارشناسان محلی از جمله اقتصاددان تاجیک شادی بگ قادیراف پیش‌بینی می‌کنند که ازبکستان و قزاقستان برای قبول لایحه تقسیم ذخائر آب آسیای مرکزی از حربه اقتصادی علیه تاجیکستان استفاده خواهند کرد: «در جمهوری تاجیکستان سرمایه گذاری قزاقستان افزایش داشته و بروز اختلافات موجب کاهش این سرمایه گذاری خواهد شد و یا ازبکستان می‌تواند در تامین برق و گاز تاجیکستان تاثیرگذار باشد.»
تاجیکستان یکسال است که عضو «کمسیون بین المللی احداث سدهای بزرگ» است. کمیسیون بین المللی در زمینه سدهای بزگ، سازمانی غیردولتی است که در سال ۱۹۲۸ تأسیس شده، ۸۴ کشور جهان عضو این کمیسیون هستند، از کشورهای شوروی سابق تنها روسیه و تاجیکستان به این کمیسیون پیوستند.
مقامات ازبکستان و تاجیکستان همدیگر را متهم کرده‌اند که طرف مقابل در رعایت منافع کشورهمسایه در خصوص استفاده از ذخائر آب عدالت را رعایت نکرده است.
برخی از تحلیل گران مسائل آسیای مرکزی می‌گویند، پای روسیه و چین نیز به این اختلافات کشیده شده است. ازبکستان چین را متقائد کرده است که از شرکت در اجرای طرح‌های سد سازی تاجیکستان خودداری ورزد.
مقامات تاجیکستان می‌گویند کشور چین در چالش‌های موجود از ازبکستان حمایت کرده است. حامد عاریپوف نماینده تاجیکستان در کمسیون بین‌المللی احداث سدهای بزرگ در یک نشست خبری در شهر دوشنبه دراین باره اظهار می‌دارد: «چین به نفت و گاز نیاز دارد، از این لحاظ نه از منافع ما، بلکه از منافع ازبکستان پشتیبانی می‌کند که دارای منابع غنی انرژی است، این امر وضع ما را دشوار خواهد کرد.»
شرکت آلومینیوم روسیه «روسال» نیز پیشنهاد تاجیکستان را در احداث سد نیروگاه راغون نپذیرفته است. شرکت روسال ادعا کرده است که احداث سد بلند برای منطقه زلزله خیز آسیای مرکزی خطر آفرین خواهد بود.
طبق نقشه تقسیم ذخایر آب رودخانه فرامرزی سیردریا در سال ۱۹۸۴، یعنی در زمان شوروی سابق، سهم ازبکستان ۴۶ در صد، قزاقستان ۴۴ در صد و تاجیکستان تنها ۸ در صد و قرقیزستان حدود ۲ درصد است. پس از استقلال این کشورها تاجیکستان ابراز نارضایتی کرد و این گونه تقسیم آب رودخانه سیردریا را غیرمنصفانه اعلام نمود و خواستار رسیدگی مجدد نقشه تقسیم آب گردید.
لازم به یادآوری است که مقامات سازمان ملل متحد پیش از این اعلام کرده بودند، الگوی آسیای میانه می‌تواند نمونه‌ای برای حل مشکلات تقسیم ذخائر آبی در دیگر کشورها و مناطق دنیا باشد.
طاهر شیرمحمدی