برادری از دست رفته ترکیه و سوریه
۱۳۹۱ تیر ۴, یکشنبه
رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه در اوایل سال ۲۰۱۱ هنوز از "برادری ترک و سوری" سخن می‌گفت، ولی امروز فضایی برای این "برادری" نمانده است. بیش از یک سال است که نیروهای دولتی و اپوزیسیون سوریه در برابر یکدیگر قرار گرفته و می‌جنگند و آنکارا از حامیان اصلی مخالفان بشار اسد است.
ترکیه نخست قصد میانجیگری داشت، ولی این تلاش رهبری آنکارا از سوی دمشق نادیده گرفته شد، تا جایی که دو کشور دیپلمات‌های یکدیگر را از کشور اخراج کردند.
این در حالی است که سرگذشت دو کشور در پیوند با یکدیگر طی شده است. سوریه برای سده‌ها بخش از امپراتوری عثمانی بود. دامنه‌ی سلطه‌ی ترک‌های عثمانی نه فقط سوریه بلکه مناطق حواشی این کشور تا شمال آفریقا را نیز شامل می‌شد.
با فروپاشی امپراتوری عثمانی در طول جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ − ۱۹۱۸) اعراب سوری توانستند از سلطه‌ی ترک‌ها آزاد شوند و خود را مستقل کنند. پتر فیلیپ، کارشناس خاورمیانه در این زمینه معتقد است که از نظر تاریخی رشته‌های بسیاری دو کشور را به یکدیگر پیوند می‌‌زند، ولی این پیوندها از قرار معلوم نتوانسته سیاست و دیپلماسی روز را تغییر دهد.
تنش و تنش‌زدایی
از زمان استقلال سوریه از قید امپراتوری عثمانی، همواره تنش‌هایی به وخامت در روابط دو کشور انجامیده است. در دوران جنگ سرد، ترکیه در اردوگاه غرب قرار داشت و سوریه از مناسبات حسنه‌اش با اتحاد جماهیر شوروی پیشین بهره می‌برد. امروز نیز یگانه پایگاه نظامی روسیه در حوزه دریای مدیترانه در جوار شهر بندری طرطوس قرار دارد.
در دهه‌ی ۱۹۹۰ حکومت حافظ اسد به عبدالله اوجالان، رهبر کارگر کردستان ترکیه پناهندگی سیاسی داد؛ و این امر خشم مقامات ترکیه را برانگیخت. رهبری آنکارا تهدید به جنگ کرد. و در پی آن بود که رهبر حزب افراطی "پ ک ک" مجبور به ترک سوریه شد و پس از چندی به دست نیروهای امینتی ترکیه گرفتار شد.
پس از آن مناسبات دو کشور به طور چشمگیری رو به عادی‌شدن گذارد: مرزها به روی شهروندان دو کشور گشوده و شرایط روادید و محدودیت‌های تجاری در مناطق مرزی برچیده شدند.
منافع اقتصادی
ترکیه که طی دهه‌های گذشته مسیر رونق اقتصادی را طی می‌کند، طبیعی است که تمایل به گسترش روابط تجاری خود با کشورهای همجوار و منطقه داشته است.
در این زمینه پتر فیلیپ می‌گوید: «ترکیه روابط تنگاتنگ اقتصادی با بسیاری کشورهای خاورمیانه دارد؛ و سوریه به عنوان کشور همسایه طبیعی است که بازار جذابی می‌توانسته باشد.» دست‌کم سوریه کشور ترازیت برای انتقال کالاهای ترکیه به دیگر مناطق خاورمیانه بوده است.
به‌رغم بهبود روابط میان دو کشور اما همچنان چند مسئله ناروشن مانده بود. نزدیک به یک قرن است که استان ساحلی "ختای" مورد مناقشه‌ی دو کشور است. این استان پس از جنگ جهانی اول به ترکیه تعلق گرفت.
موضوع مورد مناقشه و تنش‌آفرین دیگر مسئله کردهاست که صرف نظر از آنکه تابعیت چه کشوری را داشته باشند، در هر دو کشور تحت فشار قرار دارند.
سیاست خارجی متفاوت
ترکیه در قبال دیگر کشورهای منطقه مدت‌هاست که دیپلماسی خود را بر پایه‌ی بی‌طرفی و گفت‌وگو تعریف کرده است. برای مثال ترکیه میان سوریه و اسرائیل دست به میانجیگری زد. همین امر برای مدتی طولانی بر مناسبات میان آنکارا و دمشق تأثیری مثبت گذارد.
ولی سیاست خارجی سوریه قابل مقایسه با دیپلماسی ترک‌ها نیست. به گفته‌ی پتر فیلیپ، کارشناس خاورمیانه، سوری‌ها در تحرکات بزرگ دیپلماتیک اغلب بسیار خویشتندارانه عمل کرده‌اند.
شکاف اساسی میان دو کشور در سال ۲۰۱۱ رخ داد. دولت ترکیه می‌بایستی تصمیم می‌گرفت که از "برادر" دیرین خود اسد پشتیبانی کند یا از اپوزیسیون سوریه که با سرکوب خشن رژیم بشار اسد روبه‌رو بود.
بدین گونه ترکیه دیپلماسی بی‌طرفانه‌ی خود را ترک گفت و با صراحت تمام جانب اپوزیسیون سوری را گرفت. از آن پس ترکیه یکی از حامیان اصلی مخالفان بشار اسد در منطقه و خواستار کناره‌گیری رئیس‌جمهور سوریه است.
ترکیه امروز میزبان بیش از ۳۰ هزار آواره‌ی سوری است. گفته می‌شود رزمندگان سوری تسلیحات خود را از خاک ترکیه به داخل انتقال می‌دهند.
پیامدهای غیرقابل پیش‌بینی
احتمال اینکه ترکیه دست به حمله نظامی علیه سوریه بزند، از نظر پتر فیلیپ غیرقابل تصور است. وی معتقد است که ترکیه برای حفاظت از خود بیش از این مایل نیست وارد جنگ داخلی سوریه شود. مرزهای مشترک دو کشور حدود ۹۰۰ کیلومتر است و از نظر این کارشناس خاورمیانه حمله نظامی می‌تواند در بخش‌های بزرگی از ترکیه بی‌‌ثباتی ایجاد کند.
بهرحال کشیده شدن ترکیه به درگیری نظامی می‌تواند برخی نیروهای طرفدار سوریه در منطقه، همانند ایران و حزب‌الله لبنان را بیش از پیش وارد صحنه کند؛ و پیامدهای آن غیرقابل پیش‌بینی خواهد بود.