ازدواج موقت: جایگزین شرعی دوستی دختر و پسر

فرهاد تجری، رئیس کمیسیون حقوقی و قضایی، و علی مطهری، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس، اخیرا در سخنانی به طرفداری از ازدواج موقت پرداخته و عنوان کرده‌اند که باید این نوع ازدواج به جای روابط نامشروع بین دختر و پسر رواج داده شود.

فرهاد تجری در گفت و گو با خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا، از ازدواج موقت به عنوان «یک ضرورت اجتماعی» نام برده و گفته است: «تامین نیازهای جنسی و عاطفی افراد از طریق مشروع و قانونی کمک می‌کند که شاهد حرکات نابهنجار، غیراخلاقی، مجرمانه و خلاف عرف در سطح جامعه نباشیم.»

وی همچنین نبود ازدواج موقت در جوامع غربی را دلیلی بر وجود «هرج و مرج و فضاحت‌های اخلاقی» در این جوامع دانسته است.

علی مطهری، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس نیز هفته آخر آبان‌ماه در یک برنامه تلویزیونی اظهار داشت که نباید دانش‌آموزانی را که ازدواج می‌کنند از مدارس اخراج کرد بلکه باید آنان را تشویق به این کار کرد.

وی پس از این برنامه تلویزیونی در گفت و گو با روزنامه "خبر" گفت: «همه ما می‌دانیم که امروزه دختران و پسران با هم دوست می‌شوند و روابطی را برقرار می‌کنند که نامشروع است و حتی در بسیاری از مواقع، خانواده‌ها هم در جریان هستند. ما هم می‌گوییم همین رابطه در جریان باشد اما به صورت مشروع، آنها بیایند و ازدواج موقت کنند.»

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در پاسخ به سؤال خبرنگار ’’خبر‘‘ در مورد نبودن شرایط کار و تامین زندگی برای جوانانی در این سن و سال گفت: «واضح است که زمینه کار و فعالیت اجتماعی فراهم نیست، برای همین است که جوان نمی‌تواند ازدواج دائم داشته باشد و برای همین است که آنها را به ازدواج موقت ترغیب می‌کنیم.»

اما آیا به واقع چنین است؟ اصولا تفاوت ازدواج دائم و موقت در چیست؟ آیا تنها در مدت زمان تداوم این دو نوع قرارداد است؟

مرضیه مرتاضی لنگرودی، فعال ملی مذهبی زنان، اینگونه فکر نمی‌کند. او می‌گوید: «ازدواج، ازدواج است، چه موقت چه دائم. به هرحال نهادی شکل می‌گیرد که آن نهاد، تعهداتی به عهده‌ی طرفین رابطه قرار می‌دهد. اگرهم بحث صیغه شده است، فقط برای محرم و نامحرم بودن نبوده. برای این بوده که زن و مردی که دو طرف یک رابطه‌ی عاطفی هستند، تعهداتشان را در قبال تبعات این رابطه‌ی عاطفی بپذیرند و نسبت به همدیگر هم متعهد شوند. باید دید که دختر یا پسر جوان دبیرستانی اصلاً به سنی رسیده‌اند که بتوانند این تعهدات را بپذیرند.»

اما در این که اصلا ازدواج موقت یا صیغه، تعهداتی را برای دو طرف به وجود بیاورد نیز اختلاف نظر وجود دارد. دکتر حسین قاضیان، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی، معتقد است اصولا صیغه یا ازدواج موقت، یک ارتباط تعهدآور نیست. او می‌گوید: «ازدواج موقت اتفاقاً در بطن خودش گویی یک نوع عدم تعهد را هم می‌پروراند. به این مفهوم که ما تعهدی را که در ازدواج معمولی و ماندگار به دنبالش هستیم، تعهدی است مادام‌العمر و ابدی، اصل بر دوام تعهد است. در حالی که در نهاد ازدواج موقت اصل بر موقت‌بودن این تعهد است. بنابراین آن نوع تعهدی را که حدس زده می‌شود در ازدواج موقت شکل خواهد گرفت، که تازه در همین حرف هم جای اما و اگر هست، اگرهم چنین تعهدی شکل بگیرد، تعهدی است که با آن نوع تعهد که خانواده‌ی معمولی به دنبالش است ناسازگار است. چون آن یکی تعهدی است برای همیشه، در حالی که این در بطن‌اش تعهد موقت گنجانده شده است.»

دکتر قاضیان از منظر دیگری نیز به این موضوع نگاه می‌کند. او می‌گوید: «ازدواج موقت معنایش این است که شما شرکای جنسی‌تان را می‌توانید عوض کنید و شریک جنسی قبلی به شریک جنسی بعدی منتقل شود و این باز با آن نوع از الگوی تعهدی که معمولاً در خانواده‌ی معمولی و بهنجار مورد نظر است، فاصله می‌گیرد.»

ازدواج موقت بین دختران و پسران آماده ازدواج

خانم مرتاضی اگرچه با رواج صیغه بین دختران و پسران دبیرستانی و به رشد عقلی کافی نرسیده، به شدت مخالف است، اما رواج اینگونه ازدواج بین دختران و پسران بالغ و رشدیافته را مثبت می‌داند. او می‌گوید: «من فکر می‌کنم زن و مرد رشدیافته برای این که برچسب‌ها و انگ‌های ناشایست به رابطه‌شان نخورد و زن یا مرد به عنوان عناصر شهوت‌ران و بی‌بندوبار در جامعه مطرح نشوند، به منظور شناسایی بیشتر یکدیگر یا اصلاً به این منظور که نمی‌خواهند تنها باشند، به هزار دلیل که دلایل شخصی خودشان است، ازدواج موقت می‌تواند یک ازدواج کاملاً مترقی باشد.»

این فعال ملی مذهبی البته تاکید می‌کند که تنها جنبه دینی و مذهبی ازدواج موقت و محرم و نامحرم بودن برایش مطرح نیست، بلکه به عقیده‌ی او همان مسئله تعهد و قانونمند کردن روابط است. او می‌گوید، جوانان باید بپذیرند که در قبال عملی که انجام می‌دهند، یک سری تعهدات هم دارند. در ضمن او به قراردادهای اجتماعی اشاره می‌کند و می‌گوید بشر امروز به این نتیجه رسیده که اگر برای هر عملی هرچند طبیعی مثل غذا خوردن یک سری آداب و مقررات وضع کند، نتیجه بهتری خواهد گرفت. به همین دلیل رابطه دو جنس هم بهتر است با یک چارچوب مشخص صورت گیرد.

دکتر قاضیان اما نگاه متفاوتی به این مسئله دارد. او می‌گوید برای جامعه ایران باید راه‌حلی برای معضل رابطه دختر و پسر در شرایط کنونی پیدا کرد و ازدواج موقت می‌تواند چنین راه‌حلی باشد: «به هرحال در جامعه‌ای مثل ایران مادام که چارچوب‌های کنونی برقرار است، برای حل مشکل دختر و پسر باید راه‌حلی در همین چارچوب پیدا کرد. به نظر می‌آید که این شیوه‌ای است که هم مورد رضایت طرفین است و هم امکان می‌دهد که جوان‌ها نیازشان به ارتباط با جنس مخالف را برطرف کنند و بعلاوه کمک می‌کند که مقامات اجتماعی و سیاسی روی این رابطه‌ی مورد نیاز، برچسبی بچسبانند که آن برچسب از نظر آن‌ها این رابطه را مجاز می‌کند. یعنی بجای این که عنوان هرج و مرج جنسی به آن بدهند، عنوان باصلابت ازدواج به آن می‌دهند، گیرم که موقت».

به عقیده‌ی او، این در حقیقت یک نوع پوشش برای عملی است که انجام می‌گیرد، اما افراد جامعه می‌خواهند هزینه کمتری برای آن بپردازند. به اعتقاد این جامعه‌شناس، اجتماع بالاخره این پوشش را می‌پذیرد: «جامعه همیشه به خودش و به دیگران کلک می‌زند و همه هم از این کلک باخبرند و این کلک را می‌پذیرند. بنابراین من فکر می‌کنم جامعه در عین حال که ممکن است با خود ازدواج موقت چندان موافقت نداشته باشد، یا دست‌کم نسل‌های نوتر در شهرها کمتر بتوانند با مفهوم ازدواج موقت و کارکردش کنار بیایند، اما حدس می‌زنم که از آن پوشش استفاده می‌کنند برای این که به روابط خودشان آن جوری که دوست دارند، سامان جدیدی بدهند که در عین حال مورد آزار و اذیت کمتری از جانب حکومت و فشار سیاسی‌اش قرار گیرند. در نهایت فکر می‌کنم که جامعه خواه ناخواه این پوشش را می‌پذیرد، آن را تغییر می‌دهد و برای روابط خودش یک پوشش و بسته‌بندی اخلاقی موجه می‌تراشد».

ازدواج موقت و تنش در روابط دختر و پسر

ممنوعیت هرگونه رابطه بین دختر و پسر در جامعه ایران در طول سی سال پس از انقلاب باعث نشده تا اینگونه روابط از بین برود بلکه سببی بوده برای اضطراب و تنشی که در اینگونه روابط تبدیل به یک عنصر دائمی شده است.

تصویر دختر و پسری که با ترس و لرز و با صدها نگاه جستجوگرانه به اطراف خود تنها دست یکدیگر را می‌گیرند، تصویر ناآشنایی نیست. سر هم کردن دهها دروغ از نسبت دختر و پسری که در خیابان یا پارک یا هر فضای عمومی دیگری شکار پلیس اخلاق می‌شوند، یکی از راه‌های رایج برای فرار از این ترس است.

این اضطراب باعث شده که روابط دختر و پسر همیشه با تنش و ناآرامی همراه باشد. اما آیا خواندن یک جمله یا گرفتن یک برگه ازدواج موقت می‌تواند این تنش را کاهش دهد؟

دکتر حسین قاضیان می‌گوید، عقد موقت شاید بتواند خطر پلیس اخلاقی را از بین ببرد، اما به گفته‌ی وی ترس جوانها فقط از پلیس نیست بلکه بسیاری از خانواده‌ها نیز با رابطه دختر و پسر مشکل دارند. به عقیده‌او این جنبه به خصوص برای دختران بسیار پررنگ‌تر است: «پوشش ازدواج موقت ممکن است خطر سیاسی را مرتفع کند، به این معنی که حکومت می‌پذیرد که این نوع ارتباط را در این چارچوب مجاز بشمارد و متعرض آن نشود. بنابراین به همین دلیل هم هست که ممکن است افراد از این استقبال کنند و بگویند خب به این طریق ما دولت را ساکت می‌کنیم و نمی‌گذاریم دیگر متعرض ما شود. اما از طرف دیگر آن جنبه از این ارتباطات که هنوز در ذهن و اخلاقیات جامعه‌ی ما پذیرفته نیست، فکر می‌کنم کماکان به عنوان یک تهدید باقی خواهد ماند. یعنی بسیاری از خانواده‌ها ممکن است با این نوع روابط در پوشش ازدواج موقت سر سازگاری نداشته باشند. بویژه این ناسازگاری یک سوگیری جنسیتی واضح و آشکار دارد یعنی ممکن است در مورد پسران، این نوع روابط را بپذیرند و قبول کنند، اما در مورد دختران به سختی خواهند پذیرفت».

مشکل جوانان فقط ازدواج نیست

برخی از کارشناسان معتقدند اصولا طرح چنین بحث‌هایی در موقعیت کنونی، نوعی فرار از حل مشکلات بزرگتر است. به عقیده‌ی این گروه در حال حاضر مشکل ازدواج و رابطه دختر و پسر اصلی‌ترین مشکل جوانان نیست. این افراد معتقدند اگر مسايل دیگر حل شود و جامعه از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به یک آرامش نسبی برسد، مشکل ارتباط دختر و پسر یا ازدواج نیز خود به خود حل خواهد شد.

مرضیه مرتاضی لنگرودی یکی از این افراد است. او می‌گوید: «این که ما بخواهیم خشونت‌های سیاسی، اقتصادی یا بحران‌هایی را که در جامعه ایجاد ناهنجاری می‌کنند، به امر عاطفی در حوزه‌ی روابط جنسی زن و مرد تقلیل دهیم، این به نظر من ناشی از ناکارآمدی و سوء مدیریت مسئولینی‌ست که باید در جامعه نظم و امنیت برقرار کنند.»

این فعال زنان به تجربه پنج ماه گذشته و جنبش اعتراضی شکل‌گرفته پس از انتخابات اشاره می‌کند و می‌گوید، حضور پررنگ جوانان و نوجوانان در اعتراضات اخیر نشان می‌دهد که اگر خواستها‌و غرایز این گروه درست راهبری شود، فقط به سمت امیال جنسی سوق پیدا نخواهد کرد. او می‌گوید: «من می‌خواهم بگویم چون این فضاها وجود ندارد و مسئولین می‌خواهند به این فضاها اساساً اجازه‌ی رشد ندهند، نگاهی به اوقات فراغت جوانان ندارند و جوانان و نوجوانان را در حوزه‌هایی که علاقمندند سرکوب می‌کنند، در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و فعالیت‌های آرمانی سرکوب می‌شوند، طبیعی است وقتی همه‌ی فضاها بسته باشد، آدم فقط به خودش می‌رسد و سراغ مسائل جنسی می‌رود. من می‌گویم باید فضاهای زیادی را گشود، اول باید آن فضاها باز شود.»

اما دکتر حسین قاضیان معتقد است معضل رابطه دختر و پسر در جامعه ایران وجود دارد و باید این مشکل حل شود. او حتی طرح این گونه مسائل از جانب دولتمردان را به فال نیک می‌گیرد: «به هرحال فکر می‌کنم این گامی است به پیش که مسئولان کشور ما دارند به وجود روابط جنسی بین دختر و پسر در جامعه اذعان و اعتراف می‌کنند. پیش از این، این موضوع به شکل دیگری صورت‌بندی می‌شد و اغلب گفته می‌شد که جوانان مشکل ازدواج دارند. در پشت این نوع از صورت‌بندی، یعنی با طرح مسأله‌ی ازدواج، در واقع این جنبه از موضوع یعنی بحران روابط جنسی بین دختر و پسر در جامعه‌ایران مخفی می‌شد و سعی می‌شد از طریق موضوع ازدواج به آن نگاه شود. به نظر می‌رسد یا از نظر حضرات این شیوه شکست خورده یا به هرحال نامطلوب بوده و به نتیجه نرسیده است. در نتیجه شاید این بار با صراحت بیشتری ناچار شده‌اند اعلام کنند که بین دختر و پسر روابط جنسی نامجاز وجود دارد و این به حدی شیوع و گسترش پیدا کرده که از نظر آن‌ها خطر محسوب می‌شود و از آن به عنوان هرج و مرج جنسی یاد کرده‌اند. از این بابت که نگاه کنیم، به نظرم برای نزدیک شدن به صورت درست‌تر مسأله گامی است به پیش.»

رابطه بین دو جنس مخالف، قدمتی همپای عمر انسان دارد. اما قانونمند کردن این رابطه و قرار دادن آن در چارچوب قراردادهای اجتماعی، بحثی است که حداکثر همسال تمدن نوین بشری است.

آیا باید این رابطه را محدود کرد؟ آیا باید برای آن چارچوب مشخص و قراردادی تعیین کرد؟ ’’تعهد‘‘ شرط لازم اینگونه روابط است یا یک عنصر دست و پاگیر؟ آیا متعهد کردن آدمها در رابطه جنسی باید از سن خاصی آغاز شود؟

پاسخ این پرسش‌ها و دهها پرسش دیگر در این زمینه را لااقل در جامعه کنونی ایران، تنها ’’زمان‘‘ مشخص می‌کند.

میترا شجاعی

تحریریه: کیواندخت قهاری