همایش جهانی تغییرات اقلیمی: آگاهی علمی و دگرگونی ساختاری

خبرگزاری فرانسه چندی پیش از برگزاری سومین "همایش تغییرات اقلیمی" در شهر ژنو سوئیس خبر داده بود. براساس گزارش‌های وزارت محیط زیست، ترابری، انرژی و ارتباطات سوئیس (UVEK)، هدف از این همایش، که از امروز ۳۱ اوت (۹ شهریور) تا ۴ سپتامبر (۱۳ شهریور) در ژنو ادامه خواهد داشت، آگاهی‌رسانی به سیاستمداران درباره‌ی جدیدترین یافته‌های علم اقلیم‌شناسی در وضعیت کنونی است. پیش‌تر در سال‌های ۱۹۷۹ و ۱۹۹۰ نیز دو همایش مشابه برای افزایش آگاهی درباره‌ی مشکل جهانی گرمایش زمین برگزار شده بود. اما همایش سال ۲۰۰۹ برای بهینه‌سازی وضع دانش و گسترش اطلاعات اقلیم‌شناختی و زیست‌محیطی در کشورهای گوناگون برگزار می‌شود. یافتن تعریف‌های تازه‌ای برای سازگاری جامعه با یافته‌های علمی به منظور کند کردن روند تحولات اقلیمی، گرمایش زمین و پذیرش عام یافته‌های دانش اقلیم‌شناسی در عرصه‌ی همگانی و کاربردهای آن در زمینه‌های مشخصی چون کشاورزی ضروری به نظر می‌رسد.

گذشته از این، در همایش جهانی تغییرات اقلیمی زمینه‌ی مذاکره‌های آینده در ماه دسامبر سال جاری میلادی در کوپنهاگ، پایتخت دانمارک، نیز فراهم خواهد شد. در همایش آتی کوپنهاگ قرار است برنامه‌ای برای حفظ محیط زیست براساس "پیمان کیوتو" تصویب شود. در سازماندهی همایش ژنو وزارت کشور و امور خارجه‌ی سوئیس نیز همکاری می‌کنند. نزدیک به ۱۰۰۰ سیاستمدار، دانشمند و مدیر برجسته از سراسر جهان در این همایش شرکت می‌کنند.

شرکت آلمان در همایش تغییرات اقلیمی

تارنمای اینترنتی نمایندگی آلمان در ژنو نیز خبر می‌دهد که آلمان نیز با هیئت تخصصی ۲۰ نفره‌ای به ریاست گرنوت ارلر، معاون وزارت خارجه‌ی آلمان، در این همایش حاضر خواهد بود. او روز ۳ سپتامبر (۱۲ شهریور) در چارچوب نشست شرکت‌کنندگان بلندپایه‌ی این همایش سخنرانی خواهد کرد. افزون بر این، دولت آلمان نیز راهبردهای خود را برای حفاظت اقلیمی و همچنین پیرامون وضعیت پژوهش و فناوری‌های این عرصه همراه با اطلاعات وسیع علمی ارائه خواهد کرد. همایش‌های جهانی تغییرات اقلیمی، سنگ بنای پژوهش‌های اقلیمی بین‌المللی هستند که در سال ۱۹۸۸ زمینه‌ی شکل‌گیری "گروه بین‌المللی کارشناسان دگرگونی‌های اقلیمی" (IPCC) را فراهم کردند .

این گروه که مقر آن در ژنو قرار دارد، در سال ۲۰۰۷ موفق به دریافت جایزه‌ی صلح نوبل شد. از دیگر دستاوردهای این همایش‌ها، تصویب "موافقت‌نامه‌ی دگرگونی‌های اقلیمی سازمان ملل" (UNFCCC) در سال ۱۹۹۰ و همچنین تشکیل "نظام دیده‌بانی اقلیم جهانی" (GCOS) بوده‌اند.

نیاز ایران: دگرگونی نظام آگاهی زیست‌محیطی

در کنار برگزاری چنین همایش‌های جهانی‌، جایگاه ایران در معادله‌های بین‌المللی حفظ محیط زیست، مقابله با تغییرات اقلیمی و تصمیم‌ساز‌ی‌های این عرصه کجاست؟

پیش از بررسی نگاه دولت و سیاست به محیط زیست، می‌توان پرسید: جامعه‌ی ایرانی چه نوع نگاهی به محیط زیست دارد و در چه رده‌ای از آگاهی قرار گرفته است؟ چه منابعی برای دستیابی به آگاهی زیست‌محیطی در اختیار دارد؟ چه نشریه‌های ویژه‌ای و با چه شمارگانی برای حساس کردن افکار عمومی به این مقوله و رویدادهای آن چاپ می‌شوند؟ روشنفکران ایرانی چه نگاهی به مقوله‌ی محیط زیست دارند؟ چه کتاب‌هایی در این زمینه منتشر می‌شوند و روزنامه‌ها در ستون‌های خود و رسانه‌ها تا چه حد مردم را با معضلات جهانی و بحران‌های زیست‌محیطی آشنا می‌کنند؟ آیا جهان‌بینی‌هایی که زمین را خانه‌ای فانی و محل گذر می‌دانند، تا چه حد و با چه ساز و کارهایی می‌توانند اهمیت بنیادین برای طبیعت را در باورمندان خود نهادینه کنند؟ پرسش‌هایی از این دست پیش از پرداختن به نگاه سیاست در عرصه‌ی محیط زیست باید مطرح شوند.

حرکت از نگاه بدون دانش به طبیعت به سوی افزایش آگاهی زیست-محیطی در کشورهای توسعه‌نیافته و نیمه‌توسعه‌یافته یکی از نیازها و اولویت‌های عصر حاضر است که می‌تواند راه آنها را برای مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌های جهانی در امر محیط زیست، حفاظت از آن و مقابله با دگرگونی‌های اقلیمی، گرمایش زمین و کاهش گازهای گلخانه‌ای هموار کند. در حال حاضر کشورهای توسعه‌نیافته و نیمه‌توسعه‌یافته کمتر در بحث‌های این عرصه و تصمیم‌گیری‌های آن مشارکت می‌کنند‌. پرسش اینجاست که انسان ایرانی چه درکی از محیط زیست خود دارد و چه اهمیتی برای آن قائل است؟ همایش‌های جهانی درباره‌ی مسائل اقلیمی و آب و هوا چه جایگاهی در زندگی روزمره‌ی او و دانسته‌های او دارند؟

ایران از جمله کشورهایی است که در آن آگاهی زیست‌محیطی و دانش این عرصه، گستردگی و پراکندگی لازم را برای تبدیل به زمینه‌ای به منظور فعالیت‌های سیاسی نیافته‌اند تا برای نمونه حزبی سیاسی با شعار حفظ محیط زیست نیز پدید بیاید.

به عنوان نمونه‌ای دیگر، گرایش به انرژی‌های پاک و جایگزین، و اولویت یافتن گفتمان رسانه‌ای آن در کشورهای صنعتی پیشرفته، با کاری فرهنگی برای زمینه‌سازی اجتماعی همراه بوده که یک سویه‌ی آن حفظ محیط زیست را در برمی‌گرفته است. این کار فرهنگی در برخی قسمت‌ها در برابر گرایش‌هایی آغاز شده که هدف و گوهر آنها بهره‌برداری هر چه بیشتر از منابع طبیعی و بهره‌کشی سودجویانه از طبیعت بوده است. تحول آگاهی زیست‌محیطی و توجه دادن به حفظ محیط زیست از نیازهای روز جامعه‌هایی مانند ایران است. تبلیغات رسانه‌ای با پیوند دادن مقوله‌هایی مانند انرژی هسته‌ای با عرق ملی، می‌کوشند از این صورت آسیب‌زای انرژی نوعی غرور و پیروزی ملی بیافرینند. این در حالی است که اگر دانش زیست‌محیطی پیشرفت‌ها و دگرگونی‌های خاص خود را یافته و جنبش‌های اجتماعی و گروه‌های مردمی بیشتری برای حفظ محیط زیست شکل گرفته بودند، آگاهی از آسیب‌های انرژی هسته‌‌ای نیز به شکلی علمی برای مردم گسترش می‌یافت. یافتن پیشینه‌ای اولیه و البته نه علمی، برای اهمیت بحث‌های محیط زیست در ادبیات فارسی چندان دشوار نیست؛ زیرا گاه می‌توان درباره‌ی اهمیت حفظ محیط زیست بیت‌های گوناگونی نیز در دیوان‌های شاعران یافت. برای نمونه نظامی گنجوی شاعر قرن ششم هجری می‌گوید: «درخت افکن بود کم‌زندگانی...»

در نگاه نخست این مصراع بسیار ساده و پیش‌پاافتاده به نظر می‌رسد. اما برقراری پیوند میان کلیت زندگی انسان بر کره‌ی خاکی در یک سو و زندگی یک درخت در سوی دیگر که در این مصراع طبیعت را نمایندگی می‌کند، باریک‌بینانه است: با انداختن هر درخت، با هر ضربه به محیط زیست، انسان گامی به سوی مرگ برداشته است. این جمله‌ی ساده، تصویری نیرومند از اجزای هستی، پیوند آنها و سویه‌های همزیستی دو موجود، یعنی انسان و گیاه به مثابه‌ی دو جزء طبیعت، را به دست می‌دهد. این مصراع نوعی این‌همانی میان هستی انسانی و وجود یک گیاه برقرار کرده است. چنین اندرزگونه‌هایی صورت‌های ابتدایی و پیشاعلمی آگاهی زیست‌محیطی هستند. شاید ایجاد شبکه‌ای جهانی برای گسترش آگاهی‌های زیست‌محیطی از سوی همایش‌های اقلیمی در بلندمدت، در ایران نیز وضعیت دانش همگانی درباره‌ی طبیعت را تغییر دهد.

انتقال و گسترش دانش زیست‌محیطی: زمینه‌ی کنش‌های جدید

با نگاهی به گستره‌ی دانش و گستردگی کارهای تخصصی در همایش جهانی تغییرات اقلیمی و سپس تمرکز بر وضعیت ایران در زمینه‌ی آگاهی‌های زیست‌محیطی، وظیفه‌ی سنگینی بر دوش سازمان‌های محیط زیستی و فعالان این عرصه قرار می‌گیرد. پوشیده نیست که بخش مهمی از دانش مورد نیاز در این زمینه در زبان‌های انگلیسی، ‌آلمانی و فرانسوی موجود است و در حال حاضر تشکیل گروه‌های کاری ترجمه برای انتقال نظام‌مند چنین دانسته‌هایی به جامعه‌ی ایرانی هنوز صورت نگرفته است. این عاملی است که مشارکت سیاستمداران و افکار عمومی را در عرصه‌های این‌چنینی با توجه به نبود آگاهی‌های لازم زیست‌محیطی ناممکن می‌کند. برای مشارکت در چنین گفتمان‌هایی چیزی بیش از کارهای محدود علمی در دانشگاه‌ها، گزارش‌های مطبوعاتی و تحلیل‌های کوتاه لازم است: وجود پلی ارتباطی برای انتقال دانسته‌های زیست‌محیطی به کشورهای توسعه‌نیافته و در حال توسعه.

تشکیل گروه‌های کاری برای انتقال دانش در این زمینه‌ی تخصصی، گام نخستین برای دگرگونی مشارکت‌زا در این عرصه‌ها خواهد بود، زیرا هنوز دسترسی به داده‌های زیست‌محیطی به شکلی شایسته حاصل نشده است.

با این همه، پرسش‌های دیگری همچنان پیش روی ماست: ایران چه سیاست‌هایی برای افزایش آگاهی زیست‌محیطی شهروندان با هدف حفظ محیط زیست پیش گرفته است و چه نقشی در سیاست‌های زیست‌محیطی جهان و فعالیت‌های جاری برای حفظ محیط زیست، جلوگیری از گرمایش زمین و پشتیبانی از گفتمان حفظ محیط زیست و بحث‌های مربوط به حفاظت اقلیمی در عرصه‌ی بین‌المللی داشته است یا ایفا می‌کند.

همایشی که از روز دوشنبه (۳۱ اوت / ۹ شهریور)، با هدف یافتن راهکارهای جدید برای سیاست زیست‌محیطی در مقیاس جهانی و مقابله با بحران‌های اقلیمی پیش رو در ژنو آغاز می‌شود، رهبران سیاسی گوناگون، سران دولت‌های مختلف، وزیران و مدیران سازمان‌های بین‌المللی و کارشناسان بسیاری را به ژنو می‌کشاند. آنها قصد دارند در سومین همایش جهانی تغیرات اقلیمی پیشنهاد‌های مهمی را برای سیاست‌های اقلیمی آینده‌ی جهان مطرح کنند و با تشکیل "نظام جهانی خدمات اقلیمی" دامنه‌ی کار خود را از دیده‌بانی و گسترش آگاهی علمی به سوی زمینه‌های عملی مشخصی سوق دهند. آنها می‌خواهند با ایجاد شبکه‌ای جهانی برای خدمات هواشناسی و ترکیب سازمان‌های گوناگون حفظ محیط زیست گام جدید بردارند. افزون بر این، آنها می‌کوشند در این شبکه‌ی جهانی همه‌ی فناوری‌های جدید، از جمله ماهواره‌ها، سامانه‌های هشدار خطرات جوی و حمله‌ی آفت‌ها و حشرات در کشورهای توسعه‌نیافته را نیز به کار ببندند. یکی دیگر از هدف‌های این همایش یافتن چارچوبی قانونی برای چنین شکلی از خدمات‌رسانی در سراسر جهان است.

در این همایش مشکلات جهانی‌ای مانند مبارزه با فقر و مقابله با فجایع طبیعی و اقلیمی، درست مانند نیازهای فردی کشاورزان منطقه‌ای عادی در کشورهای محروم در دستور کار هستند و از اهمیتی برابر برخوردارند. کشاورزی عرصه‌ای است که به خوبی می‌تواند از تبادل دانش درباره‌ی میزان بارش، دوره‌های خشکسالی، کمبود آب و تغییرات جوی برای آب‌رسانی بهره‌برداری کند. حوزه‌های انرژی، آب، کشاورزی و شهرسازی نیز در آینده از شبکه‌های پیشرفته‌تر تبادل اطلاعات و دانش زیست‌محیطی بهره خواهند برد.

نویسنده: پویا راستین

تحریریه: بابک بهمنش