رضا معینی: «وضعیت آزادی بیان در اینترنت، چندان مساعد نیست»

دوازدهم مارس، روز جهانی «مبارزه با سانسور در اینترنت» است. روزی که با پیشنهاد دو سازمان حقوق بشری «گزارشگران بدون مرز» و «عفو بین‌الملل» در پاسداشت آزادی بیان، گردش آزاد اطلاعات و مبارزه با سانسور اینترنتی انتخاب شده است؛ اینترنت که نقش و حضورش در زندگی روزمره بسیاری از مردم جهان آنقدر چشم‌گیر و پررنگ شده است که در سال ۲۰۱۰ به عنوان مهم‌ترین ساخته‌ی دست بشر در مبارزه با سرکوب و سانسور، جدی‌ترین رقیب لیو شیائوبو، مخالف چینی، برای کسب جایزه صلح نوبل بود.

اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در ماه‌های اخیر، نقش پررنگی در جنبش‌های اعتراضی خاورمیانه و آفریقا داشتند و فعالان اینترنتی حالا صدای رسایی در کنار فعالان دیگر جنبش‌های سیاسی واجتماعی دارند. درباره‌ی روز جهانی «مبارزه با سانسور در اینترنت» و وضعیت سانسور اینترنت با رضا معینی، مسئول ایران، افغانستان و تاجیکستان سازمان «گزارشگران بدون مرز»، گفت‌وگو کردم:

دویچه وله: آقای معینی! وضعیت سانسور اینترنت در سالی که گذشت را در سطح جهانی چطور ارزیابی می‌کنید؟

رضا معینی: واقعیت این است که در سال ۲۰۱۰ در سراسر جهان شاهد عقب‌نشینی و پس‌رفت دولت‌ها درباره‌ی آزادی بیان در اینترنت بودیم. علی‌رغم آنکه رهبران سیاسی بسیاری از هیلاری کلینتون وزیر امورخارجه آمریکا گرفته تا امیر قطر بر اهمیت آزادی بیان در اینترنت تاکید کردند، در عمل می‌بینیم که این شعارهای سران سیاسی محقق نشده و تنها در تئوری بر اهمیت آزادی بیان در اینترنت تاکید شده است. به نظر می‌رسد تحقق عملی آزادی بیان در اینترنت، با منافع بسیاری از کشورها در تضاد است.

در آستانه‌ی روز جهانی «مبارزه با سانسور در اینترنت» علی‌رغم انقلاب‌های اینترنتی ماه‌های اخیر و نقش حیاتی اینترنت در جنبش‌های اعتراضی، متاسفانه باید گفت که وضعیت آزادی بیان در اینترنت به شکل عمومی چندان مساعد نیست. البته جای خوشحالی است که کاربران اینترنتی در هیچ کجای جهان در این سال، عقب‌نشینی نکردند.

با توجه به این عقب‌گرد دولت‌ها، وضعیت سانسور اینترنت در ایران در سال ۲۰۱۰با چه تغییراتی مواجه شد؟

در ایران با تشدید گسترده‌ی سانسور و سرکوب اینترنت و فعالان اینترنتی مواجه بودیم. حاکمیت ایران با تشکیل نهادهای سرکوب‌گری مثل ارتش سایبری و پلیس سایبری با نام مخفف «فتا»، سرکوب فعالان اینترنتی و طرفداران آزادی در اینترنت را گسترده‌تر کرد.

هم‌اکنون یازده وب‌نگار در ایران زندانی هستند. بنا بر اطلاعات ما در «گزارشگران بدون مرز»، وب‌نگاران دیگری هم در زندان‌های ایران در بازداشت به سر می‌برند که من از بردن نام آن‌ها به دلایلی خودداری می‌کنم. ما اخیراً در نامه‌ای به کمیسیارای عالی حقوق بشر، پرونده‌های این افراد را اعلام کرده‌ایم. متاسفانه تعدادی از این وب‌نگارها، در معرض خطر اعدام هستند.

جمهوری اسلامی ایران در سالی که گذشت، برای اولین‌بار عده‌ای از وب‌نگاران را با حربه‌و فریب‌نمایی تحت عنوان گردانندگان سایت‌های مستهجن که آن‌چنان همدردی افکار عمومی را برنمی‌انگیزاند بازداشت کرد. این حربه‌ی «سایت‌های مستهجن»، توطئه ای اطلاعاتی است و برخی از این بازداشت‌شدگان این توطئه، با خطر حکم اعدام روبرو هستند.

با توجه به این وضعیتی که توصیف می‌کنید، رویای «اینترنت بدون سانسور» را دور از دسترس می‌بینید یا امیدوارید که این رویای بسیاری از کاربران فضای مجازی قابل تحقق است؟

بستگی به مقاومت و حضور فعالانه‌ی موافقان آزادی بیان در فضای آنلاین دارد. ما در گزارش‌های امسال به مناسبت روز جهانی «مبارزه با سانسور در اینترنت» تاکید کرده‌ایم که اینترنت، ابزار است. دولت‌های سرکوب‌گر تا حالا مخالفان و طرفداران آزادی بیان را بازداشت می‌کردند، سرکوب نموده و سانسور می‌کردند. امروز از روش‌های دیگری که در فضای مطبوعاتی به آن پروپاگاندا و فریب‌نمایی می‌گوییم استفاده می‌کنند. در فضای اینترنت و درباره‌ی فعالان اینترنتی، اخبار دروغ و کذب منتشر می‌کنند.

آنچه مهم است، حضور نیروهای انسانی پشت کامپیوترها است. اینترنت چیزی جز ابزار نیست. تا وقتی که نیروهای انسانی پشت کامپیوترها دست از مبارزه و مقاومت علیه سانسور اینترنتی برندارند، این رویا قابل تحقق است.

سازمان «گزارشگران بدون مرز» و سازمان «عفو بین‌الملل» در نامه‌ی مشهوری که سال ۲۰۰۹ به سران شرکت‌های «گوگل»، «یاهو» و «مایکروسافت» نوشتند، از آن‌ها خواستند در روز ۱۲ مارس از تن دادن به سانسور و مسدود کردن امکانات شرکت‌های خود بر روی کاربران کشورهای تحت سرکوب خودداری کنند تا حتی شده برای یک روز، رویای اینترنت بدون سانسور را محقق کنند. آیا این شرکت‌های بزرگ اینترنتی و فن‌آوری با درخواست شما موافقت و همراهی کردند؟

نه فقط سازمان ما یعنی «گزارشگران بدون مرز» و «عفو بین‌الملل»، که بسیاری دیگر از سازمان‌های مدافع حقوق بشر هم در موقعیت‌های دیگری از شرکت‌های بزرگ اینترنتی و فن‌آوری خواستند که به منشور حقوق بشر و تعهدات و اخلاق حقوق بشری پایبند باشند.

«گوگل» در چین برای اولین‌بار بعد از انتشار نامه‌ی ما، با سانسور اعمال شده از سوی دولت مخالفت کرد و حاضر نشد به سانسور خود در چین ادامه دهد. «گوگل» اگرچه از نظر مالی در بازار چین متحمل ضرر شد، اما بررسی‌ها نشان داد که سود مالی این شرکت بعد از تن ندادن به سانسور در دیگر نقاط جهان افزایش پیدا کرد.

«مایکروسافت» وقتی در جریان قرار گرفت که دولت روسیه به بهانه‌ی جلوگیری از جعل برنامه‌ها و نرم‌افزارهای این شرکت، کامپیوترهای شرکت‌های دولتی را تحت کنترل و سانسور درآورده است، از فروش نرم‌افزار به روسیه دست برداشت. شرکت «یاهو» نه به اندازه‌ی «گوگل» یا «مایکروسافت»، اما تلاش‌هایی برای مبارزه با سانسور انجام داده است.

غیر از این‌شرکت‌ها، شبکه‌های اجتماعی پرطرفداری مثل «فیس‌بوک» یا «توئیتر» در مبارزات مردم مصر و تونس نقس اساسی برای مقابله با سانسور دولتی داشتند. برای مثال «توئیتر» با امکانات مایکروبلاگینگ خود و تاخیر در به روز رسانی سرورهای خود برای اینکه مبارزان بتوانند اخبار خود را انعکاس بدهند، نقش مهمی را ایفا کرد.

ما امیدواریم که شرکت‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی هرچه بیشتر پایبند تعدات اخلاقی حقوق بشری شوند و هرچه بیشتر با سانسور اعمال شده از سوی حاکمیت‌ها مخالفت کنند.

شما در صحبت‌های خود اشاره کردید که اینترنت، تنها یک ابزار است و نیروهای انسانی پشت کامپیوتر تعیین‌کننده هستند. نقش فردی کاربران اینترنت در مقابله با سانسور در فضای مجازی را چطور توصیف می‌کنید؟

اینترنت یک جنبه‌ی عمومی دارد. پشت هر کامپیوتر، یک انسان نشسته است. بدون شک این باور انسان‌های پشت کامپیوترها، احترام آن‌ها به آزادی بیان و تن ندادن‌شان به سانسور است که نقش تعیین‌کننده دارد. در بسیاری از عقب‌نشینی‌های سرکوب‌گران اینترنت، حضور منسجم کاربران معتقد به آزادی بیان و آگاهی آن‌ها بوده که سرکوب‌گران را وادار به عقب‌نشینی کرده است. هرچقدر آگاهی کاربران و باورشان به لزوم آزادی بیان در اینترنت افزایش پیدا کند، اعمال سانسور هم دشوارتر می‌شود.

آیا «گزارشگران بدون مرز» برنامه‌ی ویژه‌ای برای روز «مبارزه با سانسور در اینترنت» پیش‌بینی کرده است؟

امسال هم همچون سال گذشته، «گزارشگران بدون مرز» در روز ۱۲ مارس جایزه‌ی «شهروند وب‌نگار» را به وب‌نگار یا وب‌سایتی که نقش و تاثیر مهمی در مبارزه با سانسور و رواج آزادی بیان داشته و در این راه متحمل هزینه شده است، اهدا می‌کند. همان‌طور که می‌دانید سال گذشته، این جایزه به وب‌سایت «تغییر برای برابری» که وب‌سایت رسمی «کمپین یک میلیون امضا برای تغییر قوانین تبعیض‌آمیز» زنان ایرانی است اهدا شد و خانم پروین اردلان، یکی از کنش‌گران کمپین، این جایزه را در پاریس به نیابت از دیگر اعضای کمپین و وب‌سایت دریافت کرد. برنده‌ی جایزه‌ی امسال «شهروند وب‌نگار» روز ۱۲ مارس به اطلاع عموم خواهد رسید.

آقای معینی! اگر بخواهید یک جمله خطاب به کاربران اینترنت در ایران که از بزرگ‌ترین دشمنان آزادی اینترنت در جهان است بگویید، چه خواهید گفت؟

اجازه بدهید این جمله‌ها را نه از طرف خودم، که از طرف سازمان «گزارشگران بدون مرز» به کاربران ایرانی بگویم که سال‌هاست برای آزادی بیان در اینترنت، آزادی در جامعه و حقوق بشر تلاش می‌کنند. ما در «گزارشگران بدون مرز» همواره به یاد تک‌تک شما هستیم که در معرض بازداشت و زندان هستید، در بندید و گاه در معرض حکم اعدام. مهم‌ترین خواسته‌ی ما در «گزارشگران بدون مرز» آزادی همه‌ی وب‌نگاران زندانی است.

مصاحبه‌گر: فرناز سیفی
تحریریه: یلدا کیانی