خط فقر کجاست؟
۱۳۸۶ خرداد ۱, سه‌شنبه
افزایش حقوق شاغلان نیز با میزان تورم و افزایش قیمتها بی‌تناسب است. کم نیستند کارمندان و کارگرانی که برای پرهیز از سقوط زیر خط فقر از اوقات فراغت خود مایه می‌گذارند و به‌اجبار بخشی از نیازهای خود و خانواده را نادیده می‌گیرند. به این ترتیب خط فقر کجاست؟
تعیین مرز دقیق فقر همیشه کار ساده‌ای نیست. بسته به این که کدام مرجع چه شاخص‌هایی را ملاک قرار دهد خط فقر متغییر است. افزون بر این، آمار نادقیق و تفسیرهایی که برای توجیه عملکرد مسئولان و پوشاندن مشکلات اجتماعی ارایه می‌شود مشخص کردن خط فقر و تعداد واقعی فقرا را دشوار می‌کند. کلی ترین تعریف فقر، ناتوانی در برآوردن نیازهای اولیه عنوان شده و بیکاری یکی از دلایل اصلی آن به‌حساب می‌آید. اما داشتن کار الزاما به معنای فقیر نبودن نیست.
در حالی که حداقل دستمزد و حقوق تعیین شده برای کارگران و کارمندان دولت از کرایه‌ی یک آپارتمان کوچک در مرکز استانها کمتر است، این دسته از شاغلان نیز یا زیر خط فقر قرار دارند یا در آستانه‌ی سقوط به چنین موقعیتی هستند. در ایران آماری که از سوی نهادهایی چون بانک مرکزی، وزارت رفاه و مراکز پژوهشی و دانشگاهی در مورد فقر ارایه می‌شود گاهی اختلافهای فاحشی با هم دارند.
چندی پیش ابوالقاسم مختاری عضو کمیسیون اجتماعی مجلس گفته است «براساس تحقیقات انجام شده درآمد ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر از افراد جامعه پاسخگوی نیازهایشان نیست.» مختاری با اشاره به دو میلیون نفری که در فقر مطلق به سر می‌برند می‌افزاید «علاوه بر این افراد، جمعیت ۳ میلیون نفری کارمند و همچنین ۱۲ میلیون نفری افراد تهیدست جامعه نیز در آستانه سقوط از خط فقر قرار دارند.»
کم نیستند کارشناسانی که این ارقام را بسیار خوش‌بینانه تلقی می‌کنند. موسی‌الرضا ثروتی عضو دیگر این کمیسیون معتقد است «با توجه به عدم افزایش مستمری مددجویان و نرخ سالانه تورم پیش بینی می‌شود تعداد افراد زیر خط فقر بسیار بیشتر از آمارهای موجود باشد.» با این همه عبدالرضا مصری وزیر رفاه و تامین اجتماعی اسفند ماه سال پیش مدعی شد در ایران هیچ کس زیر خط فقر مطلق نیست. تعیین خط فقر برعهده وزارت رفاه است.
سال پیش اسحاق صلاحی، معاون هدفمندی یارانه‌ها و فقرزدایی وزارت رفاه، خط فقر را برای سال ۸۴، برای خانوار 6/4 نفری شهری ۱۶۰ هزار و برای خانوار روستایی ۱۱۳ هزار تومان اعلام کرد. به گفته او تقریباً ۵/۱۰ درصد جمعیت شهری و ۱۱ درصد جمعیت روستایی زیر خط فقر هستند. به این ترتیب حدود ۵ میلیون نفر در شهرها و ۲ و نیم میلیون نفر در روستاها، جمعا حدود ۷ و نیم میلیون نفر از جمعیت کشور زیر خط فقر به سر می‌برند. [روزنامه‌ی اعتماد، به نقل از خبرگزاری فارس، ۴ اردیبهشت]
در حالی که آمار مربوط به سال ۸۵ هنوز رسما منتشر نشده عضو کمیسیون اجتماعی مجلس، ثروتی مدعی است «جمعیت زیر خط فقر در سال گذشته ۱۳ درصد افزایش یافته است.» [خبرگزاری مهر، ۸ اردیبهشت] در سال ۲۰۰۰ میلادی نمایندگان ۱۶۷ کشور ازجمله ایران تعهد کردند تا سال ۲۰۱۵ فقر را در کشور خود ۵۰ درصد کاهش دهند.
در کنار ارقامی که از سوی نهادهای دولتی منتشر می‌شود، کارشناسان و مراکز دیگر، آماری متفاوت ارایه می‌دهند. مجید ابهری استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به خبرگزاری مهر گفته است «براساس تحقیقات انجام شده ۳۰ درصد افراد جامعه فقیر هستند و پیش بینی می‌شود با افزایش نرخ تورم و عدم افزایش دستمزدها روز به روز تعداد افراد زیرخط فقر نیز بیشتر شود.» [مهر، ۲ اردیبهشت]
او خط فقر را درآمد ماهانه‌ی ۲۵۰ هزار تومان حساب کرده. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان خط فقر را در سال جاری در شهرهای بزرگ تا ۴۰۰ هزار تومان و برای تهران ۵۰۰ هزار تومان اعلام می‌کنند.
سال پیش حداقل حقوق کارگران دایم ۱۵۰ و کارگران با قرارداد موقت ۱۸۰ هزار تومان تعیین شد. حقوق کارگران در حالی به نسبت سال ۸۴ ده درصد افزایش یافت که مطابق آمار بانک مرکزی میزان تورم ۱۳ و ۶ دهم درصد بوده. برای سال ۸۶ پس از مذاکره و گفتگو‌های طولانی سرانجام حداقل حقوق کارگران دائم ۱۸۰ هزار تومان تعیین شده. این رقم که با دریافتی‌های جنبی، از جمله حق اولاد و بن‌های خرید به ۲۳۵ هزار تومان می‌رسد هنوز با حداقل درآمدی که برای تامین نیازهای اولیه لازم است فاصله‌ی بسیار دارد.
علاوه بر بیکاران و کارگران، بسیاری از کارمندان دولت نیز حقوقی کمتر از خط فقر دریافت می‌کنند و کم نیستند کارمندانی که چند ساعت در روز اضافه کاری می‌کنند یا پس از پایان کار اداری تازه سراغ شغل دوم خود می‌روند. آیا کسانی که برای تامین مخارج ضروری خانواده مجبورند در اوقات فراغت هم کار کنند جزو فقرا محسوب نمی‌شوند.
بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران در دو دهه‌ی گذشته [۱۳۸۲ ـ ۱۳۶۱] مصرف گوشت ۵۰ درصد و مصرف میوه و سبریجات ۵۵ درصد کاهش داشته است. به این ترتیب تعیین تعداد فقرا در ایران کار ساده‌ای نیست، اما همین که اکثریت قاطع مردم هر روز و در هر فرصت از گرانی و جیب خالی صحبت می‌کنند نشان می‌دهد که وضع خرابتر از آن است که بعضی از مسسولان ادعا دارند.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران