حفظ محیط زیست، از روز ۵ ژوئن تا همه روزها

- امروز آلودگی هوای تهران بسیار بیشتر از حد مجاز است. کودکان و نوجوانان و سالمندان لطفاَ در خانه بمانند

- سفره‌های آب زیرزمینی بخش‌هایی از تهران به نفت آلوده شده‌اند.

- ۱۲۰ هکتار از جنگل‌های جلگه‌ای گیلان برای توسعه شهرک صنعتی نابود شدند. ظرف ۳۰ سال گذشته مساحت جنگل‌های شمال کشور بر اثر تخريب از ۲۵ ميليون هکتار به ۱۲ ميليون کاهش يافته است.

- توفان کاترینا بخشی از کرانه‌های امریکایی خلیج مکزیک از نیواورلئان در ایالت لوئیزیانا تا موبایل در ایالت آلاباما را درنوردید و به ویرانی کشید.

- سیل، بخش‌هایی از جاکارتا پایتخت اندونزی را ویران کرد.

- گزارش شورای جو سازمان ملل می‌گوید اگر بشر تا سال ۲۰۲۰ روند پخش گازهای گلخانه‌ای در هوا را مهار نکند، و تا سال ۲۰۵۰ آن را به نصف کاهش ندهد زمین تا آخر سده جاری به گونه‌ای بی‌سابقه گرم خواهد شد و فجایع زیست‌محیطی وسیعی سیاره ما را به کام خود خواهند کشید.

این گونه خبرها دیگر نادر نیستند، چرا که تناوب بروز مشکلات و فجایع زیست‌محیطی در گوشه و کنار جهان شدت و سرعتی بی سابقه گرفته است. رفتاری که بشر با طبیعت کرده و می‌کند اینک نتایج منفی و مخرب خود را به بار می‌‌آورد. به عبارتی، فجایع زیست‌محیطی پژواک رفتار ویرانگر بشر با زیستبوم خویش است؛ این جهان کوه است و فعل ما ندا- بازمی‌گردد نداها سوی ما.

مثلی است معروف که می‌گوید انسان به طبیعت نیازمند است، ولی طبیعت به انسان نیازمند نیست. هزاره‌های متوالی طبیعت ذخایر و منابع خود را بی‌دریغ در اختیار بشر نهاد. ناسپاسی بشر، به ویژه در دو قرن اخیر که پیشرفت تکنیک و تولیدات انبوه صنعتی، شهرنشینی ، مصرف انرژی‌های فسیلی و افزایش جمعیت شاخص آن بوده‌اند پیامدهای فاجعه‌باری برای محیطزیست داشته است. این پیامدها ابتدا چندان جدی گرفته نمی‌شدند. برای مثال اجلاس آتی رهبران ۸ کشور بزرگ صنعتی که نحوه‌ی مهار تخریب جو زمین پیشاپیش به موضوع چالش‌برانگیز آن بدل شده، در ۳۰ سال گذشته کمتر به چنین مسائلی اعتنا داشته است. اینک کشورهای بزرگی مانند چین و هند و برزیل هم، با سهم قابل اعتنایی که در تولیدات و اقتصاد جهان کسب کرده‌اند به نوبه خود در تخریب محیط زیست نقش ایفا می‌کنند.

نه مسئله یک روز که معضل زمانه

۳۵ سال پیش، یعنی دقیقاَ در روز ۵ ژوئن ۱۹۷۲ اولین کنفرانس محیط زیست سازمان ملل در شهر استکهلم سوئد برگزار شد که ۱۲۰۰ نفر از ۱۱۲ کشور پیشرفته و درحال توسعه‌ی جهان در آن شرکت داشتند. منشوری که در این کنفرانس به تصویب رسید حاوی ۲۶ معیار و ۱۰۹ توصیه برای عملی کردن آنها بود. تصمیم مهم این کنفرانس ایجاد سامانه دیده‌بانی زمین (Earthwatch) بود که فعالیتش معطوف به جمع‌‌آوری داده‌ها و آمار و ارقام در باره مشکلات و چالش‌های محیط‌زیستی در مقیاس ملی و بین‌المللی است. این اطلاعات در اختیار نهادهای ملی و بین‌المللی قرار داده می‌شوند تا متناسب با آنها برای رفع مشکلات زیست محیطی تلاش شود.

منشور محیط زیست سازمان ملل کشورها را مقید می‌کند که در استفاده و بهره‌برداری از ذخایر و منابع طبیعی‌اشان رفتاری مسئولانه و معطوف به حفظ محیط زیست داشته باشند و به وظایف خود در قبال کشورهای دیگر و نیز در قبال نسل‌های آتی توجه کافی نشان دهند.

همان گونه که گفته شد روز جهانی محیط زیست در۳۰ سال گذشته کمتر جدی گرفته می‌شد. اینک اما وخامت وضع زیستبوم جهان و اقلیم زمین به جایی رسیده که حفاظت از محیط زیست به یکی از موضوعات عمده روز بدل شده است.

ایران و تاخیر فرهنگی و تاریخی

با این همه به نظرمی‌رسد که مسئله حفظ محیط زیست در بسیاری از کشورها و جوامع کماکان مسئله‌ای کم اهمیت و قابل چشم‌پوشی است که نباید وقت و منابع زیادی را صرف آن کرد. ایران هم از جمله این کشورهاست. این که ترافیک شهرهای بزرگ ، آلودگی شدید هوای ناشی از آن، مصرف بی‌ رویه بنزین و سایر انرژی‌ها، تخریب بی‌محابای جنگل‌ها و آلوده‌سازی آب‌های جاری به معضلی ظاهراَ لاینحل بدل شده صرفاَ به مسائل فنی و مدیریتی مربوط نیست، بلکه سطح نازل فرهنگ حفاظت از محیط زیست در جامعه نیز در آن نقش عمده‌ای بازی می‌کند. این وضعیت نامساعد فرهنگی را طبعاَ رفتار و رویکرد نهادها و مقام‌های مسئول نیز تشدید می‌کند. درماجرای اخیر از بین بردن جنگل‌های اطراف رشت برای توسعه یک شهرک صنعتی ، وزیر جهاد کشاورزی که بالاترین مقام مسئول در این زمینه است حامی پر و پا قرص چنین تصمیمی بود. او تا جایی پیش رفت که چند تن از زیردستان خود که با نابودی جنگل‌ها مخالف بودند را هم، برکنار کرد. این رویه و رویکرد منفی از جانب کسی که خود باید پاسدار منابع کشور باشد، قطعاَ الگو و سرمشق بدی برای جامعه است و کار گسترش و ارتقاء فرهنگ پاسداری از محیط زیست را دشوارتر می‌کند.

مورد فوق و هزاران مورد مشابه دیگر نشانگر این واقعیت هستند که افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت محیط زیست و لزوم حفظ آن کاری است دشوار، عصب‌سوز ، وقت گیر و محتاج مداومت. روزهایی مانند روز ۵ ژوثن (۱۵ خرداد) کوچکترین جنبه مثبت‌اشان شاید این باشد که بهانه و محملی برای همه هواداران محیط زیست فراهم می‌کند تا با کارزارها، برنامه‌ها و اقدامات خود توجه و آگاهی عمومی را نسبت به این امر حیاتی افزایش دهند.

امسال البته ۵ ژوئن در ایران با روز تعطیل مصادف شده و رسانه‌های سمعی و بصری بنا به تجربه توجه باز هم کمتری به مسئله محیط زیست نشان می‌دهند. روزنامه‌ها در قیاس با رسانه‌های دولتی اعتنای بیشتری به این گونه مسائل دارند، اما آنها نیز امسال، اغلب گزارش‌ها، تحلیل‌ها و تفسیرهایشان برای روز جهانی محیط زیست، مانده است برای روز بعد از تعطیلات. با این همه برای جامعه ایران، این اطلاع رسانی با تاخیر هم شاید غنیمت باشد.

ح.