بحران کرونا در عربستان اصلاحات را با خطر مواجه کرده است

دولت عربستان سعودی به رکود اقتصادی ناشی از بحران کرونا و سقوط بهای نفت خام با تدابیر چشمگیری واکنش نشان داده است. افزایش مالیات بر ارزش افزوده از ۵ درصد به ۱۵ درصد و کاهش ۲۵ میلیارد یورویی از مصارف دولتی شامل این اقدامات اند.

پادشاهی عربستان سعودی تنها در ربع نخست سال جاری میلادی خسارت های بزرگ اقتصادی را متحمل شده است. بعد از این که درآمدهای ناشی از نفت این کشور به یک چهارم سقوط کرد، مجموع درآمدهای دولتی ۲۲ درصد کاهش یافت. به این ترتیب کسری ۸،۳ میلیارد یورویی در بودجه دولتی این کشور رونما گردید. همچنین ذخایر ارزی این کشور در بانک مرکزی نیز رو به کاهش است و عربستان سعودی  تنها در ماه مارچ ۲۷ میلیارد دالر را از دست داده است.

دلیل اصلی این وضعیت سقوط بهای نفت است. قیمت نفت ابتدا به دلیل کاهش تقاضا در نتیجه بحران کرونا و سپس در اثر رقابت به اصطلاح «جنگ قیمت ها» میان روسیه و عربستان سعودی، به شکل چشمگیری سقوط کرد. بهای نفت خام در ماه اپریل بشکه ۲۰ دالر بود و حالا اندکی بهبود یافته و به ۳۰ دالر امریکایی رسیده است.

«همه گزینه ها روی دست اند»

بهای هر بشکه نفت در ماه جنوری به ۶۶ دالر می رسید که آن هم پایین تر از حد انتظار بود. عربستان سعودی گفته است که برای حفظ توازن در بودجه دولتی نیاز دارد که بهای هر بشکه نفت ۶۰ دالر باشد و صندوق بین المللی پول حتی گفته است که این کشور برای متوازن نگهداشتن بودجه اش نیاز دارد که هر بشکه نفت را به ۷۶ دالر امریکایی بفروشد.

این اقدامات برای شهروندان عربستان سعودی به این مفهوم است که باید بیشتر صرفه جویی کنند. محمد الجدعان وزیر مالیه عربستان سعودی در اوایل ماه می از پیامدهای اقتصادی این بحران به مردم اطلاع داده بود: «ما باید برای پیامدهای دردناک اقتصادی و مالی برای مردم و سکتور خصوصی آمادگی داشته باشیم.» او در مصاحبه ای با شبکه «العربیه» که از سوی عربستان تمویل می شود، توضیح داده بود که تلاش می شود نیازهای اولیه مردم مرفوع شوند، اما در عین زمان تاکید کرده بود که «همه گزینه ها روی دست اند.»

«عربستان تنها متشکل از شیخ های ثروتمند نفت نیست»

اکارت وویرتس، رئيس انستیتوت مطالعات خاورمیانه «گیگا» در هامبورگ به این نظر است که این رکود اقتصادی تبعات شدید اقتصادی و اجتماعی برای عربستان خواهد داشت. او می گوید: «با وجود این باید گفته شود که بخش هایی از جمعیت عربستان سعودی قبلاً در وضعیت نامناسب و قسماً فقیرانه زندگی کرده اند. عربستان سعودی به هیچ صورتی تنها متشکل از شیخ های ثروتمند نفت نیست.»

این تحلیلگر آلمانی می گوید شهروندان مربوط به طبقه متوسط عربستان سعودی سر از امسال باید برای حفظ  موقعیت اقتصادی خود مبارزه کنند. به گفته او برخی دیگر تنها «درآمد ناچیز» داشتند و در حومه های شهرهای بزرگی مانند جده در اقامتگاه هایی زندگی می کردند که می توان آن را محلات فقیرنشین عنوان کرد. این تحلیلگر امور خاور میانه علاوه می کند که وضعیت کارگران مهاجر در عربستان سعودی به مراتب بدتر می شود چونکه آن ها اغلباً هیچ درآمدی نخواهند داشت.

تغییر قرارداد اجتماعی

در عربستان سعودی تا حالا یک نوع قرارداد اجتماعی غیرمکتوب حاکم است، یعنی دولت رفاه شهروندان را فراهم می کند و شهروندان مطیع دستگاه حاکم می مانند. کنزیا بیانکو، کارشناس شبه جزیره عربستان در مرکز تحقیقاتی «شورای اروپا در روابط خارجی» به این باور است که این رکود اقتصادی فشار زیادی بر این قرارداد اجتماعی سنتی وارد خواهد کرد. او می گوید: «البته ولیعهد محمد بن سلمان قبلاً این قرارداد سنتی را به یک جهت دیگر سوق داده است.» او می گوید که ترویج ملی گرایی افراطی (هایپرناسیونالیسم) بخشی از این تغییر جهت است. این تحلیلگر امور عربستان ادامه می دهد: «در عین زمان محمد بن سلمان لیبرال سازی منطقی اجتماعی را به پیش می برد و تلاش می کند که بدین وسیله حمایت جوانان و زنان کشورش را به دست بیاورد.»

محمد بن سلمان مجبور خواهد شد اصلاحاتی را که زیر شعار «دیدگاه ۲۰۳۰» روی دست گرفته است محدود کند. اکارت وویرتس، تحلیلگر امور خاورمیانه می گوید: «درآمدهای دولتی قبلاً کاهش یافته اند و از این هم کمتر می شوند. این وضعیت منجر به کاهش بیشتر هزینه ها خواهد شد، آن هم در زمانی که عربستان سعودی در یک جنگ بسیار پرهزینه در یمن درگیر است، جنگی که منجر به یک فاجعه بشری شده و از نظر سیاسی بسیار مورد مناقشه است.»

وویرتس می گوید که عربستان سعودی در جستجوی یک راه خروج از این جنگ است. اما شورشیان حوثی که طرف جنگ عربستان سعودی اند تلاش می کنند حوزه زیر حاکمیت خود را گسترش بدهند و نمی گذارند عربستان پیش از این که کوتاه بیاید از این جنگ خارج شود. به این دلیل عربستان سعودی نمی تواند به سرعت از این جنگ دست بکشد. این تحلیلگر می افزاید: «از این جهت هم بودجه دولت عربستان سعودی زیر فشار قرار دارد. این نیز تاثیرات منفی بر اصلاحات برنامه ریزی شده خواهد داشت.»

سرمایه گذاری های متوقف شده

کینزیا بیانکو انتظار ندارد که این رکود اقتصادی ثبات اجتماعی این کشور را به خطر اندازد. اما خانم بیانکو نیز به این نظر است که «دیدگاه ۲۰۳۰» محمد بن سلمان در نتیجه فشار اقتصادی با کمبود بودجه مواجه خواهد شد: «قبلاً پروژه های زیادی که نیازمند سرمایه گذاری دولتی بودند، به تأخیر انداخته شده اند.»

خانم بیانکو می افزاید که حتی پیش از بحران کرونا یافتن سرمایه گذار داخلی و خارجی برای پروژه های اصلاحاتی عربستان سعودی دشوار بود. به باور او سرمایه گذاران هنوز هم علاقه دارند بیشتر روی سکتور انرژی سرمایه گذاری کنند، در حالی که عربستان سعودی در جستجوی سرمایه گذار در بخش های دیگر مانند سیاحت است. او توضیح می دهد که حالا در نتیجه بحران کرونا یافتن سرمایه گذار برای عربستان سعودی سخت تر شده است.

خانم بیانکو از «شورای اروپا در امور روابط خارجی» می گوید بخش هایی از اصلاحات جدید عربستان سعودی مانند عرصه سیاحت به صورت خاص از پاندمی کرونا متأثر شده اند. او اشاره می کند که حالا یک مانع دیگر هم وجود دارد: «افزایش مالیات و هزینه ها تاثیر منفی بر کارآفرینان می گذارد و بر بازار داخلی فشار وارد می کند. در عین زمان سکتور انرژی از کاهش روز افزون تقاضا رنج می برد. این ها موانعی اند که موفقیت «دیدگاه ۲۰۳۰» را با تردید مواجه می کنند.»

آینده سیاسی محمد بن سلمان؟

هنوز معلوم نیست که این بحران چه تاثیری بر آینده سیاسی محمد بن سلمان می گذارد. اکارت وویرتس می گوید:‌»او قبلاً [با اقدامات خود] تعدادی زیادی را به مخالفان خود تبدیل کرده است. او ایدیولوژی سیطره روحانیون وهابی را محدود کرده است. او تاجران پرنفوذ را به صورت مؤقتی بازداشت کرده است. و او با رفتار قاطعانه خود شماری از اعضای خانواده سلطنتی را علیه خود برانگیخته است.» این کارشناس می گوید: «این اقدام های او کثرت در دایره قدرت را محدود کرده است. در نتیجه ما شاهد نوع جدیدی از سلطانیسم هستیم که محمد بن سلمان در مرکز آن قرار دارد.»

وویرتس می گوید مشکل است ارزیابی کنیم که این بحران چه تاثیری بر دیدگاه جوانان عربستان سعودی نسبت به محمد بن سلمان می گذارد. بسیاری جوانان عربستان سعودی از اصلاحات محمد بن سلمان حمایت می کنند و از او در رسانه های اجتماعی مانند یک ستاره موسیقی پاپ استقبال می کنند. وویرتس، کارشناس آلمانی خاور میانه می گوید: «جوانان عربستان سعودی از وضع آزادی های فرهنگی به وجد می آیند. آن ها خوشحال اند که حالا به برگزاری کنسرت پاپ اجازه داده می شود. اما اگر آن ها پولی برای خرید تکت کنسرت نداشته باشند، چه دیدگاهی خواهند داشت؟»

کرستین کنیپ/ ع. ف.