Υπόθεση Γκούρλιτ. Ένας χρόνος μετά

Το Σεπτέμβριο του 2010 τελωνειακοί υπάλληλοι στο τρένο Ζυρίχη-Μόναχο εντοπίζουν έναν γηραιό κύριο να μεταφέρει ενα αφύσικα μεγάλο ποσό. Το όνομά του: Κορνέλιους Γκούρλιτ. Παρά το γεγονός ότι ο έλεγχος δεν έδειξε κάτι ύποπτο, οι υπάλληλοι ανέφεραν την περίπτωση στις φορολογικές αρχές. Ένας έλεχγος το 2011 στο διαμέρισμά του στο Μόναχό έμελλε να αποκαλύψει έναν τεράστιο καλλιτεχνικό θησαυρό.

Στο διαμέρισμα του Μονάχου οι αστυνομικοί ήρθαν αντιμέτωποι με ένα πρωτόγνωρο θέαμα. Ανάμεσα σε σκουπίδια και παλιά κονσερβοκούτια εντόπισαν έργα μοντέρνας τέχνης αμύθητης αξίας: πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, χαρακτικά τα οποία είχαν κατασχεθεί από το ναζιστικό καθεστώς. Η τύχη των έργων αγνοούνταν από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου,

Τα έργα της συλλογής Γκούρλιτ θεωρείται ότι είχαν κατασχεθεί από τους ναζί ως προϊόντα «εκφυλισμένης τέχνης». Πρόκειται για πίνακες των Πικάσο, Ματίς, Σαγκάλ, Κλέε, Λίμπερμαν και άλλων σημαντικών εκπροσώπων του μοντερνισμού. Σήμερα θεωρείται βέβαιο ότι είχαν κατασχεθεί ή κλαπεί από συλλογές Εβραίων. Το όνομα Γκούρλιτ δεν ήταν πάντως άγνωστο στους κύκλους των συλλεκτών.

Ο πατέρας Γκούρλιτ, ο Χίλντερμπραντ Γκούρλιτ, ήταν έμπορος έργων «εκφυλισμένης τέχνης» επί Χίτλερ. Αγόραζε έργα τέχνης για το «Μουσείο του Φύρερ» που σχεδιαζόταν να ανεγερθεί στο Λιντς. Επίσης μεταπωλούσε έργα από γερμανικά μουσεία ή ιδιωτικές συλλογές Εβραίων σε μουσεία του εξωτερικού. Μετά το τέλος του πολέμου ισχυρίστηκε ότι η συλλογή του καταστράφηκε κατά το βομβαρδισμό της Δρέσδης.

Το 2011 ο υιός Γκούρλιτ θέτει προς πώληση τον «Θηριοδαμαστή» του Μαξ Μπέκμαν. Μία ετικέτα κολλημένη στο πίσω μέρος του πίνακα από τη γκαλερί Φλεχτχάιμ με τη χρονολογία 1931 μαρτυρούσε το ύποπτο παρελθόν του. Ο συγκεκριμένος συλλέκτης, εβραϊκής καταγωγής, είχε εγκαταλείψει τη Γερμανία το 1933. Ωστόσο ο πίνακας πωλήθηκε προς 864.000 ευρώ.

Το Νοέμβριο του 2013 βγήκε στη δημοσιότητα από τις αρχές η υπόθεση Γκούρλιτ. Ήδη από το 2011 η ιστορικός τέχνης Μάικε Χόφμαν (δεξιά στη φωτογραφία) είχε αναλάβει το έργο της ανεύρευσης της αρχικής προέλευσης των έργων τέχνης. Σε ποιους όμως ανήκουν; Ένα δυσεπίλυτο νομικό, ηθικό, ιστορικό και καλλιτεχνικό ερώτημα.

Σύμφωνα με το γερμανικό δίκαιο οι αρχικοί ιδιοκτήτες έργων τέχνης χάνουν το δικαίωμα διεκδίκησής τους μετά από την παρέλευση 30 ετών από το τέλος του πολέμου και η ναζιστική πράξη παραγράφεται. Η κυβέρνηση του Μονάχου πρότεινε αλλάγη του νόμου σε ό,τι έχει να κάνει με την παραγραφή για την περίπτωση νυν ιδιοκτητών που γνωρίζουν την προέλευση των έργων. Το σχετικό νομοσχέδιο ακόμη εκκρεμεί.

Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση σε συνεργασία με την κυβέρνηση της Βαυαρίας ανέθεσαν τις περαιτέρω έρευνες για την υπόθεση Γκούρλιτ σε ειδική «task force». Εντούτοις τα πεπραγμένα της μέχρι σήμερα είναι ισχνά. Μόλις ελάχιστοι πίνακες έχει επιβεβαιωθεί ότι αποτελούν προϊόντα κλοπής, ενώ η ομάδα ειδικών καθηκόντων προσπαθεί ακόμη να αναζητήσει τους αρχικούς ιδιοκτήτες ή τους κληρονόμους τους.

Ο 88χρονος Νεοϋορκέζος Ντέιβιντ Τόρεν έχει προσφύγει ήδη κατά της Γερμανίας και του κρατιδίου της Βαυαρίας. Διεκδικεί τον πίνακα «Δύο αναβάτες στην παραλία» (Zwei Reiter am Strand), ο οποίος είχε κλαπεί από τον εβραίο θείο του Ντέιβιντ Φρίντμαν, θύμα των ναζί το 1942. Οι εν ζωή απόγονοι των εβραίων συλλεκτών ασκούν πιέσεις.

Όσο περνούσε ο καιρός οι αποκαλύψεις στην υπόθεση Γκούρλιτ συνεχίζονταν. Οι δικηγόροι του Γκούρλιτ ανακοινώνουν ότι στο σπίτι της οικογένειας Γκούρλιτ στο Σάλτσμπουργκ βρίσκονται κρυμμένα πολλά άλλα σπάνια έργα των Μονέ, Μανέ, Ρενουάρ, Κορώ, Γκουρμπέ τα οποία φαίνεται να είναι τμήμα της ιδιωτικής συλλογής και πιθανότατα προϊόντα κλοπής από τους ναζί.

Στις 6 Μαΐου 2014 ο Κορνέλιους Γκούλτι πέθανε σε ηλικία 81 ετών, ενώ βρισκόταν σε διαπραγματεύσεις με την γερμανική κυβέρνηση. Στο μεταξύ με τη διαθήκη του κληροδότησε τα έργα τέχνης στο Μουσείο Βέρνης, λόγω των ευχάριστων στιγμών που είχε περάσει στην Ελβετία. Η γερμανική κυβέρνηση είδε θετικά την τελευταία βούληση του Γκούρλιτ, όχι όμως και οι συγγενείς του.

Λίγο πριν δοθεί απάντηση για την αποδοχή ή μη της κληρονομιάς Γκούρλιτ, μία έκθεση εμπειρογνωμόνων έθετε το ερώτημα κατά πόσο ο Γκούρλιτ είχε «σώας τας φρένας» όταν συνέτασσε τη διαθήκη. Η ξαδέρφη του Ούτε Βέρνερ διεκδικεί τους θησαυρούς της συλλογής. Στο μεταξύ το Μουσείο της Βέρνης ανακοίνωσε (24.11) ότι αποδέχεται την κληρονομιά Γκούρλιτ. Τα νομικά θέματα παραμένουν όμως ακόμη εκκρεμή.