Υπάρχει καλή και κακή λήθη;

«Σαν παιδί έπρεπε να εξομολογηθώ και κατά ένα περίεργο τρόπο θυμόμουν όλες τις αμαρτίες μου», λέει ο γερμανός συγγραφέας Μάρτιν Βάλζερ στο ξεκίνημα συζήτησης με θέμα «Υπάρχει καλή λήθη;» που διοργανώνεται αυτές τις μέρες στο πλαίσιο του φεστιβάλ φιλοσοφίας PhilCologne στην Κολωνία. Ο Βάλζερ εννοεί ότι οι αρνητικές αναμνήσεις καταγράφονται στη μνήμη και έχει εξήγηση γι αυτό: «Η ανθρώπινη φύση θέλει να μην επαναλαμβάνονται τα αρνητικά βιώματα». Κι αυτό μένει στη μνήμη. Η συνομίλητριά του Αλέιντα Άσμαν συμφωνεί. «Γεγονότα που προκαλούν ισχυρά συναισθήματα παραμένουν στη μνήμη, όπως για παράδειγμα η ερώτηση του καθηγητή στις απολυτήριες εξετάσεις του σχολείου που δεν μπόρεσε να απαντηθεί».

Κουλτούρα μνήμης και ανάμνηση

Το ότι ο πολυβραβευμένος Μάρτιν Βάλζερ και η επιστήμων Αλέιντα Άσμαν προσκλήθηκαν στην εκδήλωση με τον ερωτηματικό τίτλο «Υπάρχει καλή λήθη» δεν είναι τυχαίο. Η ΄Ασμαν θεωρείται ειδήμων στη Γερμανία σε θέματα συλλογικής μνήμης και "κουλτούρας μνήμης", έχει γράψει πολλά βιβλία για τη «μακρά σκιά του παρελθόντος» και τελευταία ασχολήθηκε με τη «νέα δυσαρέσκεια για την κουλτούρα της μνήμης», που αισθάνονται πολλοί Γερμανοί. Αλλά και ο Βάλζερ στη συλλογική μνήμη των Γερμανών δεν είναι γνωστός μόνο από τα πολλά μυθιστορήματά του με ήρωες ανθρώπους σε ψυχικά αδιέξοδα και αντιφάσεις, αλλά και από τις έριδες που προκάλεσε ο ίδιος γύρω από τη "γερμανική κουλτούρα μνήμης". Τον Οκτώβριο του 1998, σε ομιλία του με αφορμή την απονομή του Βραβείου Ειρήνης των Γερμανών Βιβλιοπωλών, έκανε λόγο για την «ασταμάτητη παρουσία της ντροπής», μπροστά στην οποία κάτι μέσα του τον ωθεί να κλείσει τα ματιά. Μίλησε επίσης και για την εκμετάλλευση του ολοκαυτώματος που πολλοί θεώρησαν ως προσβολή των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας.

Οι Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα

Στην εκδήλωση της Κολωνίας, ο Βάλζερ μιλά πολύ για τα όσα είχε πει τότε, για την κριτική που υπέστη και ξεκαθαρίζει ότι δεν είναι κάποιος που του αρέσει να κλείνει τα μάτια, ότι δεν ήθελε να επικρίνει τα θύματα του ολοκαυτώματος, αλλά τα ΜΜΕ και ως γνώστης του μιντιακού παιγνιδιού γνωρίζει ότι «ο Χίτλερ και το Άουσβιτς φέρνουν ποσοστά τηλεθέασης». Σαφές είναι ότι το ολοκαύτωμα δεν πρέπει να ξεχαστεί, από σεβασμό στα θύματα και επειδή δεν πρέπει να επαναληφθεί. Αλλά ποιος αποφασίζει τί και πόσο παραμένει στη συλλογική μνήμη; Και πως το άτομο μπορεί να συμμετάσχει σε αυτήν τη διαδικασία; Η Αλέιντα Άσμαν κάνει τη διάκριση ανάμεσα στη μνήμη και την ανάμνηση. Η ανάμνηση αφορά την ατομική μνήμη, όταν όμως έχουμε ομάδες και λαούς τότε κάνουμε λόγο για μνήμη, που προσπαθεί να κρατήσει ζωντανό το παρελθόν, επειδή δεν θέλει να το ξεχάσει. Είναι σημαντικό για το παρόν και το μέλλον αυτού του λαού. Τα βιβλία αποτελούν ένα σημαντικό βοήθημα της μνήμης. Η εξασφάλιση ότι τίποτα δεν θα ξεχαστεί αποτελεί για την ΄Ασμαν την κουλτούρα. Η συλλογική μνήμη είναι κάτι σαν ένα «συμβόλαιο» με τις επερχόμενες γενιές, που εξερευνούν την κληρονομιά των προηγούμενων γενεών.

«Συμβόλαιο» με τις επερχόμενες γενιές

Οι δύο ομιλητές συμφώνησαν ότι τα εγκλήματα που έγιναν στο Άουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης ανήκουν σε σειρά γεγονότων που οι Γερμανοί έχουν αποφασίσει ότι δεν θέλουν να ξεχάσουν. Αλλά πώς λειτουργεί η μνήμη στο μέλλον; Όταν μάλιστα σε λίγο εκλείψουν όλοι οι επιζώντες του ολοκαυτώματος; Η ‘Ασμαν απαντά παραπέμποντας σε μουσεία, σε μνημεία και σε εκδηλώσεις μνήμης. Με την επιφύλαξη ότι η συμμετοχή στη συλλογική μνήμη δυσκολεύεται, όταν δεν υπάρχει άμεση σχέση με το γεγονός μέσω των γονέων ή προγόνων. Και προτείνει να πέσουν τα «σύνορα της μνήμης» ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς λαούς μέσω του διαλόγου. Με αυτόν τον τρόπο προωθείται η ευρωπαϊκή ενσωμάτωση. «Η κουλτούρα μνήμης ζει, είναι σταθερή και υπό αυτήν την έννοια θα πρέπει να μπορεί να μεταλλάσσεται», γράφει στο βιβλίο της «Η νέα δυσφορία στην κουλτούρα μνήμης».

Τώρα ανθρώπινα κενά στη μνήμη συγχωρούνται ακόμη και σε μιαν εκδήλωση όπως αυτή της Κολωνίας. Ο Μάρτιν Βάλζερ σε κάποια στιγμή ξέχασε το επώνυμο της συνομιλήτριάς του, αλλά η συντονίστρια της συζήτησης το αντιμετώπισε απλά ...με χιούμορ.

Christina Ruta/Ειρήνη Αναστασοπούλου

Υπεύθ. Σύνταξης Σταμάτης Ασημένιος