Συνταγματισμός: Κοινές αναζητήσεις Ελλάδας-Γερμανίας

Ας μην παραβλέψουμε αυτή την ιστορική επέτειο: Ακριβώς 75 χρόνια συμπληρώθηκαν την Πέμπτη από την ημέρα που τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα της μεταπολεμικής Γερμανίας, ο αποκαλούμενος Θεμελιώδης Νόμος (Grundgesetz). «Αριστοτέχνημα» χαρακτηρίζει το Σύνταγμα ο πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας Φρανκ Βάλτερ Στάινμαϊερ, νομικός και ο ίδιος. Δεν πρόκειται απλώς για ένα συγκροτημένο νομικό πόνημα. Είναι ο συνεκτικός ιστός της Δημοκρατίας, το στιβαρό θεμέλιο -όνομα και πράγμα- για τη μεγαλύτερη περίοδο δημοκρατικής ομαλότητας και θεσμικής ανασυγκρότησης που γνώρισε ποτέ η Γερμανία.

Όλα αυτά διασφαλίζονται με την εξισορρόπηση των εξουσιών, την αποκέντρωση πόρων και αρμοδιοτήτων, την κατοχύρωση μίας σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων και τη ρητή διαβεβαίωση -ήδη στην πρώτη πρόταση του Συντάγματος- ότι «η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απαραβίαστη». Αποτελεί καθαυτή θεμελιώδες δικαίωμα, αλλά επιπλέον είναι και η βασική αρχή, από την οποία εκπηγάζουν όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα και υπό το φως της οποίας οφείλουμε να τα ερμηνεύουμε.

Συνταγματικά εργαλεία προς …εξαγωγή

Αυτό που πολλοί δεν γνωρίζουν είναι ότι το μεταπολεμικό Σύνταγμα της Γερμανίας και η ερμηνεία του, είτε από τη νομική επιστήμη είτε από το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας, αποτελούν πηγή έμπνευσης για το ελληνικό Σύνταγμα της μεταπολίτευσης και την ερμηνεία του. Το έχουν επισημάνει έγκριτοι νομικοί και στις δύο χώρες, όπως ο πρώην πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Βασίλειος Σκουρής και ο πρώην πρόεδρος του Ανωτάτου Διοικητικού Δικαστηρίου στο κρατίδιο της Έσσης Βόλφγκανγκ Ράιμερς.  

Παράδειγμα αποτελεί η διδαχή για τα «όρια», αλλά και τα «όρια των ορίων» (Schranken-Schranken) στην προστασία των θεμελιωδών  δικαιωμάτων. Με απλά λόγια: Δεν νοείται θεμελιώδες δικαίωμα χωρίς συνταγματικής φύσεως όρια, ούτε καν η ελευθερία της τέχνης ή το δικαίωμα στη ζωή. Με ακόμη πιο απλά λόγια: Δημοκρατία δεν σημαίνει πως κάνω ό,τι θέλω, όπως θέλω, γιατί αυτό περιορίζει το δικαίωμα των άλλων να κάνουν και εκείνοι ό,τι θέλουν, όπως θέλουν.

Άλλα χρήσιμα ερμηνευτικά εργαλεία: Η αρχή της αναλογικότητας σε κάθε έκφανση κρατικής βίας ή παρέμβασης (Verhältnismäßigkeitsgrundsatz). Η «επιφύλαξη του εφικτού» (Möglichkeitsvorbehalt) στην πλήρη κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων από την πλευρά της πολιτείας. Η θεωρία περί τριτενέργειας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο αστικό δίκαιο (Drittwirkung der Grundrechte). 

Προστατεύοντας τους θεσμούς

Το «δικαίωμα της προσωπικότητας», το οποίο απορρέει από το άρθρο 2 του γερμανικού Συντάγματος περί «ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας» έχει συζητηθεί εκτενώς στη Γερμανία και στην Ελλάδα. Ως δικαίωμα καθαυτό, αλλά και ως «όριο» για την ελευθερία της τέχνης ή την ελευθερία του τύπου. Αξιομνημόνευτη είναι σε αυτά τα συμφραζόμενα η παλαιότερη μονογραφία του καθηγητή Ιωάννη Καράκωστα «Το Δίκαιο της Προσωπικότητας», που επικαλείται σε μεγάλο βαθμό γερμανική βιβλιογραφία και νομολογία.

Εκτενή βιβλιογραφία έχει εμπνεύσει και η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο άρθο 21 του γερμανικού Συντάγματος. Ζητούμενο, μεταξύ άλλων, είναι η θεσμική θωράκιση και ο διαχωρισμός μεταξύ κόμματος και κυβέρνησης, όταν ένα πολιτικό κόμμα αναλαμβάνει κυβερνητική ευθύνη. Σημαντική συμβολή στη μελέτη του αντικειμένου είχε ο αείμνηστος καθηγητής Δημήτρης Τσάτσος, επεκτείνοντας μάλιστα την έρευνά του στα (θεωρητικά, υπό διαμόρφωση) ευρωπαϊκά πολιτικά κόμματα, αλλά και στις πολιτικές ομάδες, όπως αυτές ήδη δραστηριοποιούνται στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.  

Εξαιρετικά επίκαιρη είναι η διδαχή περί «μαχόμενης Δημοκρατίας», που μπορεί να μην ενσωματώθηκε στο ελληνικό Σύνταγμα του 1975, αλλά συχνά μνημονεύεται από έγκριτους νομικούς, όταν γίνεται συζήτηση για τη δέουσα αντιμετώπιση πολιτικών δυνάμεων με εξτρεμιστικά χαρακτηριστικά. Με απλά λόγια, ζητείται απάντηση στο ερώτημα: Πόση Δημοκρατία μπορούν να διεκδικήσουν οι εχθροί της Δημοκρατίας; (Όχι απεριόριστη, λέει η συγκεκριμένη σχολή σκέψης).

Μία προσωπική μαρτυρία

Ενδιαφέρουσες είναι και οι καινοτόμες ιδέες στη νομική επιστήμη, που αναφύονται κάθε τόσο σε γερμανικό έδαφος. Θυμάμαι ότι ως πρωτοετείς φοιτητές της Νομικής ακούγαμε τον συνταγματολόγο Γκύντερ Έρμπελ να μας εξηγεί πόσο σημαντική θα ήταν η πλήρης συνταγματική προστασία των ζώων, κατοικίδιων και μη. Την εποχή εκείνη η ιδέα ότι ένα ζώο προσφεύγει στο δικαστήριο προκαλούσε μειδιάματα στο αμφιθέατρο, σε συνδυασμό ίσως και με το γενικότερο μποέμ στυλ του συγκεκριμένου καθηγητή -εξαιρετικά αγαπητού είναι η αλήθεια- ο οποίος καθημερινά πηγαινοερχόταν με έναν ταλαιπωρημένο Σκαραβαίο από τη Νομική Σχολή στο ατελιέ του, καθότι στον ελεύθερο χρόνο του είχε αφοσιωθεί στη ζωγραφική και τη συλλογή έργων τέχνης.

Και τελικά ο αείμνηστος Γκύντερ Έρμπελ δικαιώθηκε, τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο. Διότι από το 2002 το νέο άρθρο 20a του Συντάγματος εγγυάται ρητώς την προστασία των ζώων. Εκτενής νομολογία δεν υπάρχει ακόμη. Πάντως το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο της Γερμανίας (Bundesverwaltungsgericht) έχει ξεκαθαρίσει ότι δεν βλέπει «στενά όρια» στη συγκεκριμένη συνταγματική επιταγή.