Η Αυστρία αντιμέτωπη με το ναζιστικό παρελθόν της

Χρειάστηκε πολύς χρόνος για να το πάρει απόφαση η Αυστρία και να δει κατάματα την ιστορία της στο Τρίτο Ράιχ. «Έπρεπε να φτάσει η κατάλληλη στιγμή», δήλωσε η Χάνα Λέσινγκ, Γενική Γραμματέας του Αυστριακού Εθνικού Ταμείου για τα Θύματα του Εθνικοσοσιαλισμού, στα εγκαίνια της νέας αυστριακής εθνικής έκθεσης στο μνημείο του Άουσβιτς-Μπίρκεναου στις 4 Οκτωβρίου 2021. Στην προηγούμενη έκθεση στο μνημείο, η οποία σχεδιάστηκε το 1978, η Αυστρία είχε καθορίσει το ρόλο της ως το «πρώτο θύμα του Χίτλερ». Πρόκειται για μία παρουσίαση τουλάχιστον ανεπαρκή, όπως τόνισε στα εγκαίνια και ο Πρόεδρος του Αυστριακού Κοινοβουλίου Βόλφγκανγκ Ζομπότκα: «Η παρουσίαση των ενόχων, η συνενοχή, οι υποστηρικτές σε μεγάλο βαθμό δεν αναδείχθηκαν επαρκώς σε παλαιότερες εκθέσεις - και ειδικά σε αυτήν την έκθεση στο Άουσβιτς», είπε χαρακτηριστικά. «Τώρα όμως οι προβολείς στρέφονται προς αυτούς»

Από Αυστρία, "Όστμαρκ" της ναζιστικής Γερμανίας

«Η Αυστρία έχει την ιδιαιτερότητα ότι ήταν μέρος του Γερμανικού Ράιχ», επισημαίνει η ιστορικός Χαϊντεμαρί Ουλ. «Είναι λοιπόν - εκτός από τη Γερμανία - η μόνη ευρωπαϊκή χώρα με ξεκάθαρη εγκληματική ιστορία». Μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στις 12 Μαρτίου 1938, τα σημερινά εδάφη της χώρας ενσωματώθηκαν στο ενθικοσοσιαλιστικό κράτος υπό την ονομασία "Ostmark" (ανατολική παραμεθόριος επαρχία). Οι Αυστριακοί έγιναν έτσι πλέον επίσημα πολίτες του Γερμανικού Ράιχ και αρκετοί συμμετείχαν ενεργά στα εγκλήματα των Ναζί. Με το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Αυστρίας στις 27 Απριλίου 1945 ωστόσο η αυστριακή καταγωγή έπαιξε ξανά τον πρωταγωνιστικό ρόλο στο ζήτημα της ταυτότητας των πολιτών.

Μύθοι και ταυτότητες

Ήδη από την κήρυξη της Ανεξαρτησίας της Αυστρίας, η χώρα επικαλέστηκε τη Διακήρυξη της Μόσχας του 1943. Εκεί η Αυστρία χαρακτηριζόταν όντως ως "το πρώτο θύμα της επιθετικής πολιτικής του Χίτλερ", ταυτόχρονα όμως και ως χώρα που «φέρει ευθύνη για τη συμμετοχή στον πόλεμο στο πλευρό της χιτλερικής Γερμανίας, από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει».

Παρ' όλα αυτά η Αυστρία έμεινε στην ιστορία ως το πρώτο θύμα του Χίτλερ. Αυτός ο μύθος του θύματος αξιοποιήθηκε στις κρατικές διαπραγματεύσεις για τη συνθήκη του 1955, με την οποία η Αυστρία ανέκτησε την πλήρη κυριαρχία της, αλλά και όποτε αργότερα ετίθετο ζήτημα επανορθώσεων. Εν τέλει λειτούργησε και ως απαλλαγή του αυστριακού λαού από ηθικές ευθύνες. Η όποια σοβαρή συζήτηση για το ναζιστικό παρελθόν και τον αντισημιτισμό αποτράπηκε για δεκαετίες. Εκπρόσωποι της πολιτικής και της ιστορικής επιστήμης αναλώνονταν μόνο με το ποιο ήταν το ακριβές ποσοστό της αυστριακής συμμετοχής στα εγκλήματα των Εθνικοσοσιαλιστών – μέχρι και τον 21ο αιώνα.

Μία ελληνική υπόθεση φέρνει την Αυστρία αντιμέτωπη με το παρελθόν

Η λεγόμενη Υπόθεση Βάλντχαϊμ το 1986 έδρασε καθοριστικά στην επανεξέταση του αυστριακού παρελθόντος: Η καριέρα του Κουρτ Βάλντχαϊμ ξεκίνησε το 1947 στο χριστιανο-συντηρητικό κόμμα ÖVP, αργότερα έγινε υπουργός Εξωτερικών και τελικά Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών. Όταν ήταν υποψήφιος για το αξίωμα του Ομοσπονδιακού Προέδρου της Αυστρίας το 1986, το πολιτικό περιοδικό "Profil" δημοσίευσε έρευνα για το ναζιστικό παρελθόν του Βάλντχαϊμ, παρουσιάζοντας ακόμα και τη στρατιωτική ταυτότητά του στη Βέρμαχτ. Στη βιογραφία του ωστόσο ο Κουρτ Βάλντχαϊμ δεν ανέφερε πουθενά ότι συμμετείχε στον εκτοπισμό των Εβραίων από την Ελλάδα το 1942.

Με δηλώσεις όπως «Δεν έκανα τίποτα περισσότερο από ό,τι εκατοντάδες χιλιάδες Αυστριακοί κατά τη διάρκεια του πολέμου, δηλαδή εκπλήρωσα το καθήκον μου ως στρατιώτης», ο Βάλντχαϊμ αντιμετώπισε με κυνισμό και έλλειψη ευαισθησίας το παρελθόν του. Το 1987 συμπεριλήφθηκε στη «λίστα παρακολούθησης» από το Υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ. Αυτό σήμαινε ότι ως ιδιώτης δεν του επιτρεπόταν πλέον να ταξιδεύει στις Ηνωμένες Πολιτείες, μέχρι να καταρριφθούν οι κατηγορίες εναντίον του.

Eπιτροπή ιστορικών που ξεκίνησε την έρευνα χάρη στον ίδιο τον Βάλντχαϊμ δεν μπόρεσε να αποδείξει άμεση εμπλοκή ή συνέργεια, αλλά διαπίστωσε ότι ο Βάλντχαϊμ - σε αντίθεση με τις δηλώσεις του - πρέπει να γνώριζε για τα εγκλήματα πολέμου που συνέβαιναν στα Βαλκάνια. Στη συνέχεια, ο Σίμον Βίζενταλ, ιδρυτής του Κέντρου Τεκμηρίωσης της Ένωσης Εβραίων που διώχθηκαν από το Ναζιστικό καθεστώς, ζήτησε την παραίτηση του Βάλντχαϊμ, ο οποίος όμως παρέμεινε στο αξίωμα, ακόμη και αν η κριτική δεν σταμάτησε, ενώ η διεθνής απομόνωση συνεχίστηκε. Η υπόθεση του Κουρτ Βάλντχαϊμ έκανε πια ξεκάθαρο ότι η Αυστρία δεν είχε δει κατάματα, δεν είχε διερευνήσει το δικό της εθνικοσοσιαλιστικό παρελθόν. Ο αμφιλεγόμενος Ομοσπονδιακός Πρόεδρος πόλωσε την κοινωνία και λειτούργησε ως καταλύτης για μια δημόσια συζήτηση με αντικείμενο τον μύθο του θύματος.

Προσέγγιση της ιστορίας με απόσταση

Η αυστριακή έκθεση στο μνημείο του Άουσβιτς έχει τον τίτλο "Απόσταση". Ένας τίτλος που αναφέρεται όχι μόνο στη γεωγραφική απόσταση μεταξύ της Αυστρίας και του Άουσβιτς, αλλά κυρίως στο πώς οι Εβραίοι εξοστρακίστηκαν από την κοινωνία, εκτοπίστηκαν, εξοντώθηκαν και ξεχάστηκαν. «Η έκθεση είναι ένας πολύ σημαντικός σταθμός, καθώς η Αυστρία αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τον παρελθόν της», τονίζει η Ουλ. Για την ιστορικό όμως αυτό που έχει σημασία είναι η παραμόνιμη επαναφορά της μνήμης στο κέντρο της κοινωνίας.

Γιούλια Χιτς

Επιμέλεια: Χρύσα Βαχτσεβάνου