Ζητείται δικαιοσύνη για τη Βοσνία

Την άνοιξη του 1992 ξέσπασε ο πόλεμος στην πρώην γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Μέχρι το 1994 είχαν αποτύχει όλες οι διπλωματικές ενέργειες για τον τερματισμό του. Ωστόσο η αμερικανική κυβέρνηση υπό τον Μπιλ Κλίντον συνέχισε τη διαμεσολαβητική προσπάθεια και, σε ένα πρώτο στάδιο, έπεισε τους Βόσνιους μουσουλμάνους και τους Κροάτες της Βοσνίας να σχηματίσουν μία κοινή ομοσπονδία. Αυτό το ομοσπονδιακό μοντέλο αποτελούσε τον βασικό πυλώνα για τις περαιτέρω διαμεσολαβητικές κινήσεις της αποκαλούμενης «Ομάδας Επαφής» για τη Βοσνία, στην οποία συμμετείχαν πολιτικοί και διπλωμάτες από τις ΗΠΑ, τη Μ.Βρετανία, τη Γαλλία, τη Ρωσία και τη Γερμανία.

Η πρότασή της Ομάδας Επαφής για τους Σέρβους της Βοσνίας είχε δύο σκέλη: Από τη μία πλευρά να αναγνωριστεί ότι είχαν προβεί σε «εθνικές εκκαθαρίσεις» σε μεγάλο κομμάτι της Βοσνίας, από την άλλη πλευρά να τους παραχωρηθεί το 49% των βοσνιακών εδαφών. Και αυτό παρότι, με βάση την απογραφή του 1991, το ποσοστό των Σέρβων στη Βοσνία δεν ξεπερνούσε το 31%. Επιπλέον αποφασίστηκαν ανταλλαγές πληθυσμών, ώστε να υπάρξει σαφέστερος διαχωρισμός μεταξύ ομοιογενών, λίγο πολύ, ομάδων του πληθυσμού: από τη μία πλευρά οι Σέρβοι, από την άλλη πλευρά Βόσνιοι μουσουλμάνοι και Κροάτες της Βοσνίας. Αρχικά οι ΗΠΑ δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν τετελεσμένα των Βοσνιοσέρβων στο πεδίο των μαχών, αλλά το 1995 έκαναν στροφή και συναίνεσαν σε έναν διαμοιρασμό που ευνοούσε τη σερβική πλευρά. Σε τελική ανάλυση αυτή η συμφωνία επιβράβευε τον επιτιθέμενο, ενώ τιμωρούσε εκείνον που υπέστη επίθεση. Δεν ήταν προϊόν δίκαιης διαπραγμάτευσης.

Το Σύνταγμα του Ντέιτον

H συμφωνία οριστικοποιήθηκε στο Ντέιτον του Οχάιο στις 21 Νοεμβρίου, αλλά υπεγράφη λίγο αργότερα, στις 14 Δεκεμβρίου 1995 στο Παρίσι από τους ηγέτες των εμπλεκομένων κρατών, δηλαδή τον πρόεδρο της Βοσνίας Αλίγια Ιζετμπέκοβιτς, τον Κροάτη ομόλογό του Φράνγιο Τούτσμαν και τον πρόεδρο της Σερβίας Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς. Παράλληλα τέθηκε σε ισχύ ένα νέο Σύνταγμα, σύμφωνα με το οποίο διασφαλίζεται μεν η ενότητα του κράτους, το οποίο ωστόσο χωρίζεται σε δύο ενότητες: την Ομοσπονδία Βοσνίων και Κροατών όπου πλειοψηφούν αυτά τα δύο πληθυσμιακά στοιχεία και τη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας, όπου κυριαρχούν οι Σέρβοι. Υπό ιδιαίτερο διοικητικό καθεστώς τίθεται η πόλη Μπρτσκο στην ανατολική Βοσνία. Επιπλέον θεσπίζεται η θέση του Ύπατου Εκπροσώπου (High Representative) της διεθνούς κοινότητας στη Βοσνία, ο οποίος επιφορτίζεται με την εφαρμογή του πολιτικού μέρους της συμφωνίας.

Προκειμένου να αποφευχθούν νέες συγκρούσεις, το νέο Σύνταγμα παραχωρεί στις «συστατικές εθνότητες» του νέου, ανεξάρτητου κράτους- δηλαδή Βόσνιους μουσουλμάνους, Κροάτες και Σέρβους- το δικαίωμα να ασκούν βέτο σε κάθε απόφαση που αντιβαίνει στην προστασία των «ζωτικών εθνικών συμφερόντων» τους (vital national interests). Αυτό σημαίνει ότι τα μέλη του μεικτού Προεδρείου και του Κοινοβουλίου μπορούν να μπλοκάρουν οποιαδήποτε απόφαση που θεωρούν ότι θέτει σε κίνδυνο τα συμφέροντα μίας εθνικής ομάδας. Μετά από τέσσερα χρόνια πολέμου με 100.000 θύματα, πάνω από δύο εκατομμύρια πρόσφυγες, ομαδικούς βιασμούς, στρατόπεδα αιχμαλώτων και τη γενοκτονία στη Σρεμπρένιτσα, οι Σέρβοι απέκτησαν τελικά το ήμισυ της Βοσνίας. Τα εγκλήματα πολέμου της εποχής εκείνης δεν έχουν ακόμη διαλευκανθεί.

Καλύτερα από έναν πόλεμο

Κι όμως, όλα τα εμπλεκόμενα μέρη χαιρέτησαν τον συμβιβασμό, υπογράφοντας τη Συμφωνία του Ντέιτον. Μετά από τέσσερα χρόνια πολέμου η διεθνής κοινότητα προσπαθούσε να μαζέψει τα συντρίμμια που άφησαν στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη οι αδυναμίες της. Οι άνθρωποι πάντως σταμάτησαν να κοιμούνται και να ξυπνούν με τον καθημερινό φόβο του θανάτου. Πολλοί αναγκάστηκαν ωστόσο να αρχίσουν μία νέα ζωή, μακριά από τις εστίες τους. Οι πρόσφυγες είχαν τη δυνατότητα να επιστρέψουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, η οποία όμως πολλές φορές είχε αλλάξει πληθυσμιακή σύνθεση με βάση τη νέα κατανομή εδαφών, με αποτέλεσμα οι ίδιοι να αποτελούν πλέον μειονότητα. Πολλοί δεν κατάφεραν να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα, πούλησαν τις ιδιοκτησίες τους κι έφυγαν για πάντα. Έτσι, ουσιαστικά συνεχίστηκε η διαίρεση της χώρας με κριτήρια εθνικής ομοιογένειας.

Επιπλέον το Σύνταγμα του Ντέιτον αφαίρεσε πολιτικά δικαιώματα από κάποιες μειονότητες, που υπολογίζονται στο 4% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Μέχρι σήμερα οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν δικαίωμα να θέσουν υποψηφιότητα για ανώτατα πολιτειακά αξιώματα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, καθώς δεν ανήκουν στις τρεις «συστατικές εθνότητες» των Σέρβων, Κροατών και Βόσνιων.

Ελπίδες για μεταρρυθμίσεις

Με το Ντέιτον η Βοσνία ήταν αδύνατον να κυβερνηθεί. Στη διάρκεια της θητείας μου ως Ύπατου Εκπροσώπου (2006-2007) ασχολήθηκα εκτενώς με τη Συμφωνία του Ντέιτον και το νέο Σύνταγμα. Το 2006 προσπάθησα να αλλάξω το Σύνταγμα- δυστυχώς χωρίς επιτυχία. Ήδη το 1995 όλοι γνώριζαν ότι τόσο η ειρηνευτική συμφωνία, όσο και το Σύνταγμα ήταν περίπλοκα και ατελή κείμενα. Ήλπιζαν όμως, όπως μου έλεγε τότε ο Αμερικανός διαπραγματευτής Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, ότι σε εύθετο χρόνο θα γίνονταν μεταρρυθμίσεις ανάλογα με τις ανάγκες των καιρών, αλλά και με τη βοήθεια του Ύπατου Εκπροσώπου. Ωστόσο, ουδείς έχει καταφέρει κάτι τέτοιο τα τελευταία 25 χρόνια. Θα έπρεπε να είχε υιοθετηθεί η πρόταση του Βόλφγκανγκ Ίσινγκερ, επικεφαλής της γερμανικής αντιπροσωπείας στο Ντέιτον, ο οποίος πρότεινε μία ρήτρα υποχρεωτικής αναδιαπραγμάτευσης, περίπου τρία χρόνια μετά τη Συμφωνία, ώστε να υλοποιηθούν οι όποιες αλλαγές κριθούν απαραίτητες.

Σήμερα η Βοσνία, ο μεγάλος χαμένος των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία, παραμένει ασταθής. Κράτος δικαίου δεν υπάρχει, η διαφθορά μαστίζει τη χώρα, ενώ εντείνονται η φτώχεια και η ανασφάλεια. Νέοι άνθρωποι με επαγγελματική κατάρτιση εγκαταλείπουν την πατρίδα τους. Η Συμφωνία και το Σύνταγμα του Ντέιτον εξακολουθούν να ισχύουν χωρίς την παραμικρή αλλαγή, υπονομεύοντας δημοκρατικά δικαιώματα και απομακρύνοντας τη χώρα από την ΕΕ.

Τα λάθη της διεθνούς κοινότητας

Σε όλα αυτά η διεθνής κοινότητα δεν διαδραματίζει εποικοδομητικό ρόλο. Παραμένει διαιρεμένη, αδιάφορη και κάνει τα ίδια λάθη που έκανε στη δεκαετία του ’90, επιβραβεύοντας την επιθετική και εθνικιστική ρητορική ορισμένων πολιτικών, ακόμη και εκείνων που εξυμνούν εγκληματίες πολέμου. Με τη Συμφωνία του Ντέιτον παγιώνονται εθνικιστικές και αποσχιστικές δυνάμεις, που εδώ και δεκαετίες επιδιώκουν την κατάτμηση του βοσνιακού κράτους. Σήμερα πρέπει να απευθύνουμε έκκληση προς τη διεθνή κοινότητα να αναλάβει τις ευθύνες της και να ασχοληθεί και πάλι πιο σοβαρά με τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, αναζητώντας διεξοδο από το σημερινό στάτους κβο. Ή μήπως θα αφήσουμε τη χώρα αυτή απλώς να διαλυθεί;

Πριν από 25 χρόνια, μετά την υπογραφή της Συμφωνίας του Ντέιτον στο Παρίσι, ο τότε πρόεδρος της Βοσνίας Ιζετμπέκοβιτς έλεγε τα εξής: «Στον λαό μου λέω ότι αυτή μπορεί να μην είναι μία δίκαιη ειρήνη, ωστόσο είναι πιο δίκαιη από τη συνέχιση του πολέμου. Με την κατάσταση όπως έχει σήμερα και με τον κόσμο όπως είναι σήμερα, καλύτερη ειρήνη δεν μπορεί να επιτευχθεί. Μάρτυς μας ο Θεός, ότι θα κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να περιοριστεί η έκταση της αδικίας για τη χώρα μας και για τον λαό μας». Όλοι γνωρίζουμε όμως ότι χωρίς δικαιοσύνη δεν μπορεί να επικρατήσει διαρκής ειρήνη. Ήρθε η ώρα να αποδοθεί δικαιοσύνη για τη Βοσνία.

Κρίστιαν Σβαρτς-Σίλινγκ

(Ο Κρίστιαν Σβαρτς-Σίλινγκ ήταν υπουργός Τηλεπικοινωνιών από το 1982 μέχρι το 1992. Παραιτήθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη στάση της γερμανικής κυβέρνησης στον πόλεμο της Βοσνίας. Την περίοδο 2006-2007 διετέλεσε Ύπατος Εκπρόσωπος και ειδικός εντεταλμένος της ΕΕ για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη)

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου