Από τις κατάρες του Φαραώ στις προσβολές του διαδικτύου

Το 1922 στην αιγυπτιακή «Κοιλάδα των Βασιλέων» μια ομάδα ανασκαφέων με επικεφαλής τον βρετανό αρχαιολόγο Χάουαρντ Κάρτερ, ανακάλυψαν έναν σφραγισμένο τάφο. Η μούμια του Τουταγχαμών, η οποία είχε διατηρηθεί σχεδόν άθικτη, παραμένει έως και σήμερα ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα όλων των εποχών. Ωστόσο λίγο μετά το άνοιγμα των νεκρικών θαλάμων, ο χρηματοδότης και κάτοχος της άδειας ανασκαφής λόρδος Κάρναβον πεθαίνει, οπότε γρήγορα διαδίδεται ο θρύλος πως ο τάφος είναι καταραμένος! Εν συνεχεία, περισσότεροι θάνατοι που ακολούθησαν μεταξύ των μελών της αρχαιολογικής ομάδας ρίχνουν λάδι στην υστερία που προκλήθηκε για την κατάρα που περιτριγυρίζει τον τάφο.

Η είδηση αυτή προκάλεσε μια πρωτοφανή «αιγυπτιομανία» με αποτέλεσμα ιδιαίτερα ο Τύπος να ασχολείται με ο,τιδήποτε αφορούσε τον Φαραώ. «Η κατάρα του Φαραώ αν και είναι 100% μυθοπλασία, είναι ένα από τα πιο γνωστά φαινόμενα διεθνώς» αναφέρει ο ιστορικός Ρολφ-Μπέρνχαρντ Έσιχ. Μέχρι και σήμερα η κατάρα του Φαραώ είναι δημοφιλής, μέσα από μυθιστορήματα, παιδικά βιβλία και ταινίες. Την επικαλούνται στα αστεία ακόμα και για τουρίστες, οι οποίοι ταξιδεύοντας στην Αίγυπτο προσβλήθηκαν από απλές γαστρεντερικές λοιμώξεις. Ο ιστορικός Έσιχ οργάνωσε την έκθεση "Από την κατάρα του Φαραώ μέχρι τη ρητορική μίσους" με θέμα τις κατάρες και τις ύβρεις απο την εποχή του Φαραώ ως την ψηφιακή εποχή στο Μουσείο Επικοινωνίας του Βερολίνου.

Κατάρες και βρισιές ανά τους αιώνες

Οι κατάρες είναι πιθανώς τόσο παλιές όσο και η ίδια η γλώσσα και αποτελούν μέρος της βασικής ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σε αυτές τις λέξεις αποδίδεται ένα είδος δύναμης. «Φυσικά και υπήρχαν βρισιές στα αιγυπτιακά. Αλλά ότι απηύθυναν ύβρεις ή κατάρες στους τυμβωρύχους δεν πιστοποιείται». Οι αιγυπτιολόγοι δεν ανακάλυψαν τίποτα αναφορικά με αυτό, λέει ο Έσιχ.

Πώς έβριζαν λοιπόν οι Αιγύπτιοι; Ούτε επ' αυτού υπάρχουν στοιχεία. Οι λιθοξόοι με υψηλό επίπεδο μόρφωσης σίγουρα δεν σμίλευαν στην πέτρα τις καθημερινές κατάρες των οικοδόμων των πυραμίδων. Υπάρχουν όμως στοιχεία που αναφέρονται σε βασιλικές κατάρες. Στην έκθεση συγκεκριμένα παρουσιάζεται ένα ζευγάρι σαγιονάρες, απομίμηση των επιχρυσωμένων σανδαλιών από τον τάφο του Τουταγχαμών. Στις σόλες απεικονίζονται αλυσοδεμένοι εχθροί, οι οποίοι βέβαια με κάθε βήμα "πατιούνταν κάτω", συμβολικές κατάρες για τους αντιπάλους.

Στην καθημερινή γλώσσα δύσκολα διακρίνουμε τη διαφορά μεταξύ βρισιάς και κατάρας. Όπως με τα βασιλικά σανδάλια, η κατάρα απευθύνεται σε άλλους. Η βλαστήμια πάλι είναι συνήθως μια προσβλητική έκφραση για ένα πράγμα, ένα άτομο ή έναν θεσμό. Και τα δύο μπορούν να στραφούν εναντίον μας.  

Διαπολιτισμικό στοιχείο οι βλαστήμιες

Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία μεταξύ των πολιτισμών στο ζήτημα αυτό. «Πρόκειται πάντα για ταμπού, όπως οι απεκκρίσεις του σώματος ή οι γενετήσιες πράξεις. Για παράδειγμα η βρισιά "σκατά!" εμφανίζεται σε πολλές γλώσσες» υπενθυμίζει ο φιλόλογος Έσιχ, ο οποίος ασχολείται μανιωδώς με τη λειτουργία της γλώσσας. Υπάρχουν πάλι κουλτούρες, στις οποίες είναι διαδεδομένες βλαστήμιες και κατάρες σε σχέση με συγγενικά πρόσωπα, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στα Αραβικά ή στα Ρωσικά.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα ζώα, των οποίων τα χαρακτηριστικά χρησιμοποιούνται για να προσβάλουν κάποιον και μάλιστα πέρα από χώρες και σύνορα. Σε αυτή την έκθεση οι επισκέπτες μαθαίνουν πως ο γάιδαρος στη Τουρκία αντιπροσωπεύει τον αναιδή παλαβό ή έναν ανόητο ανάλογα με το περιεχόμενο της συζήτησης. Στη Ρωσία ο υποτιθέμενος ηλίθιος αντιπροσωπεύεται από τον τράγο, ενώ στην Ιαπωνία οι άνδρες που εξαγριώνονται αποκαλούνται γορίλες.

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός πως σε ότι αφορά τις βρισιές, ενεργοποιούνται διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου. Όταν επεξεργαζόμαστε τη γλώσσα αυτό συμβαίνει στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου ενώ για τις βλασφημίες ενεργοποιείται το δεξί ημισφαίριο, το οποίο είναι υπεύθυνο για τα συναισθήματα. «Δεν μπορούμε να το καταστείλουμε καθώς αποτελεί μια ακούσια έκφραση. Ο εγκέφαλος κάνει κάτι χωρίς να μπορούμε να το αλλάξουμε». Για παράδειγμα εάν χτυπήσετε τον αντίχειρα σας με ένα σφυρί ξαφνικά, θα βλαστημήσετε. Φυσικά υπάρχουν και άνθρωποι που δεν θα βλαστημούσαν καθόλου ή πολύ λίγο καθώς έχουν υψηλό επίπεδο αυτοκυριαρχίας.

Στην ψηφιακή εποχή η αυτοσυγκράτηση απουσιάζει ιδιαίτερα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς οι χρήστες του δίνουν και καταλαβαίνει με τα υβριστικά σχόλια. Μήπως αυτή η "ρητορική μίσους" αποτελεί τη νέα εκδοχή της παμπάλαιας προσβολής; «Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο είναι σαφές πως όχι» δηλώνει ο Έσιχ. «Εάν δει κανείς τις ύβρεις που εκστομίζονταν τον 16ο αιώνα για παράδειγμα θα αηδιάσει». Η μεγάλη διαφορά με το παρελθόν έγκειται στην απλή, παγκόσμια διάδοση μέσω του διαδικτύου. «Είναι επομένως θέμα τεχνικής. Όσον αφορά πάντως την ένταση, δεν μπορώ να πω πως αυτό έχει ουσιαστικά αλλάξει» επισημαίνει καταλήγοντας.

Ναντίν Βόιτσικ

Επιμέλεια: Ιωσηφίνα Τσαγκαλίδου