Queer ελληνικό σινεμά σε μια χώρα που αλλάζει

Ελλάδα, Φεβρουάριος 2024: Η ισότητα όλων στο γάμο γίνεται νόμος του κράτους και μάλιστα μετά από πρωτοβουλία μιας «δεξιάς» κυβέρνησης. Οι πρώτοι γάμοι ομόφυλων ζευγαριών είναι γεγονός. Όλα αυτά θα φάνταζαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας σε εκείνη την πρώτη παρέα που το 1977 αποφάσισε να οργανώσει το «Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Ελλάδας (ΑΚΟΕ), δέκα χρόνια μετά τον Μάη του ‘68. Αφορμή στάθηκε η αντίδραση πολλών ομοφυλόφιλων σε ένα αμφιλεγόμενο νομοσχέδιο της εποχής, έμπνευσης του Κων/νου Καραμανλή, το οποίο υπερψήφισε τελικά η κυβέρνηση Ράλλη. 

Ο περίφημος νόμος «περί της εξ αφροδισίων νόσων προστασίας και συναφών θεμάτων»  οδήγησε σε ακόμη περισσότερη περιθωριοποίηση και μεγαλύτερο στιγματισμό σε βάρος των ομοφυλόφιλων στην Ελλάδα την εποχή εκείνη παρά το γενικότερα ευοίωνο κλίμα της Μεταπολίτευσης.Μάλιστα εξαιτίας των αντιδράσεων που είχε προκαλέσει ο επίμαχος νόμος λίγα χρόνια αργότερα ο Ανδρέας Παπανδρέου όταν ανέλαβε πια την εξουσία ήταν ο πρώτος πολιτικός «που κάλεσε επιτροπή από το ΑΚΟΕ για να τον συμβουλέψει για το κατά πόσο θα έπρεπε να τροποποιηθεί ο νόμος για τα αφροδίσια», όπως ανέφερε στην DW o Iωσήφ Βαρδάκης, σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ «ΑΚΟΕ/ ΑΜΦΙ: Η Ιστορία Μιας Επανάστασης».

«ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία Μιας Επανάστασης» 

Το ντοκιμαντέρ του Βαρδάκη που προβλήθηκε μεταξύ άλλων στο πλαίσιο του φετινού Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου Βερολίνου αναφέρεται ειδικότερα τόσο στο πρώτο συγκροτημένο ελληνικό ομοφυλοφιλικό κίνημα «ΑΚΟΕ», εμπνευσμένο από το αντίστοιχο γαλλικό, αλλά και στο ιστορικό περιοδικό «Αμφί», το πρώτο avant-garde ομοφυλοφιλικό περιοδικό στην Ελλάδα που κυκλοφόρησε το 1979 και άντεξε μέχρι το 1990. Πάντα με τολμηρές για την εποχή εικόνες και εξώφυλλα, κείμενα-γροθιές στον συντηρητισμό αλλά και στοχασμούς περί πολιτικής και τέχνης. «Ήταν η αρχή της συνειδητότητας, της συνειδητοποίησης, της διεκδίκησης του δικαιώματος να υπάρχεις, του δικαιώματος στη ζωή, στην ευτυχία. Πράγματα που θεωρούνταν αυτονόητα για τα ετερόφυλα ζευγάρια, τα στερούνταν όμως τα ομόφυλα ζευγάρια και οι ομοφυλόφιλοι. Η εποχή ήταν σκληρή. Η ομάδα του ΑΚΟΕ ήταν η πρώτη που διεκδίκησε να έχει φωνή και να ακουστεί», σημειώνει ο Ιωσήφ Βαρδάκης.

Όπως αναφέρει στην DW, με το ντοκιμαντέρ αυτό που αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη οπτικοποιημένη καταγραφή μαρτυριών για τις απαρχές του ομοφυλοφιλικού κινήματος στηνΕλλάδα, ο ίδιος ήθελε να στείλει ένα σαφές και απλό μήνυμα: «Μιλάμε για την αγάπη, για τον ποιον ερωτεύεσαι, για το ποιος είναι ο άνθρωπος με τον οποίο θες να περάσεις τη ζωή σου μαζί. Γι' αυτό που ονειρεύεσαι, γι' αυτό που φαντασιώνεσαι. Δεν είναι πρωτίστως σεξουαλικό το ζήτημα αλλά έχει να κάνει με την αγάπη. Όσο για το ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα, ο αγώνας πρέπει να είναι συνεχής. Πράγματα που έχουν κερδηθεί συχνά τα έχουμε δει να πηγαίνουν πίσω. Χρειάζεται διαρκής επαγρύπνηση και υπερηφάνεια». 

Ανάσα, δροσιά, αγάπη στο «Καλοκαίρι της Κάρμεν»  

Στις προβολές με ΛΟΑΤΚΙ+ περιεχόμενο ξεχώρισε σίγουρα και η «Λεσβία» της Τζέλης Χατζηδημητρίου για την Ερεσό στη Λέσβο, όπου από την δεκαετία του '70 καταφθάνουν λεσβίες από όλο τον κόσμο στη γενέτειρα της ποιήτριας Σαπφούς αλλά και η ανάλαφρη και εξαιρετικά καλοδουλεμένη ρομαντική κομεντί «Το καλοκαίρι της Κάρμεν» του Ζαχαρία Μαυροειδή, με πρωταγωνιστές τον Γιώργο Τσιαντούλα και τον Ανδρέα Λαμπρόπουλο. Μια ταινία που βραβεύθηκε και στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το περσινό καλοκαίρι. Αν και δεν έχει προβληθεί ακόμη στην Ελλάδα, στην κατάμεστη αίθουσα του κινηματογράφου Babylon του Βερολίνου οι αντιδράσεις του κοινού ήταν ενθουσιώδεις. Μια ταινία χαμηλού κόστους, γυρισμένη σε λίγα locations στην Αθήνα και με περίοπτη θέση να έχουν τα «τρίτα Λιμανάκια για τους queer», στη Βουλιαγμένη.  

«Η αλήθεια είναι ότι έχω μεγάλη περιέργεια να δω πώς θα ‘σκάσει’ η ταινία ‘Το καλοκαίρι με την Κάρμεν’ στην Ελλάδα σε μια χρονιά, στην οποία όντως μοιάζει να ξεκινάει μια νέα μέρα, μετά τον νόμο για την ισότητα στον γάμο. Έχουμε ακόμη δρόμο μπροστά μας. Τουλάχιστον η ταινία θα αρχίσει να προβάλλεται το καλοκαίρι, όταν τα πράγματα θα είναι πιο χαλαρά και θα έχουν συμφιλιωθεί περισσότεροι με την ιδέα της ‘αγάπης που είναι αποδεκτής από όλους’»  αναφέρει στην DW o νεαρός ηθοποιός Γιώργος Τσιαντούλας. «Η ταινία φέρει όλο αυτό, χωρίς να αποτελεί τον πυρήνα της». Σίγουρα πάντως, όπως λέει, στις μέχρι τώρα διεθνείς προβολές το κοινό συγκινείται, ψυχαγωγείται, γελάει. Όσο για το είδος που αποκαλείται πια «queer cinema» ο Γιώργος Τσιαντούλας θεωρεί ότι η έννοια της «εκπροσώπησης» της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας καθρεφτίζεται πια σε όλα σχεδόν τα μεγάλα κινηματογραφικά φεστιβάλ διεθνώς. 

Διεκδικώντας το αυτονόητο σε μια συντηρητική Ελλάδα 

«Έχουν γίνει θετικές κινήσεις όπως η νομιμοποίηση του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών, η οποία παρόλα αυτά δεν είναι τόσο ευρεία όσο θα έπρεπε, γιατί ακόμη δεν υπάρχει ίση αντιμετώπιση μεταξύ ομόφυλων και ετερόφυλων ζευγαριών, όμως αποτελεί βελτίωση. Ελπίζω απλώς ότι τα πράγματα θα γίνονται καλύτερα» αναφέρει ο Ιωσήφ Βαρδάκης σχολιάζοντας την ελληνική επικαιρότητα και το σημαντικό βήμα που έγινε μόλις τον Φεβρουάριο για τα ομόφυλα ζευγάρια. Για τον ίδιο ωστόσο το μεγάλο παράδοξο συνεχίζει να είναι η επιρροή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Πολιτεία. Την αποκαλεί μάλιστα «σκιώδη κυβέρνηση», που συνεχίζει να έχει λόγο σε θέματα δικαιωμάτων.  

Την πρόσφατη θλιβερή επίθεση στη Θεσσαλονίκη εναντίον δύο queer νέων σχολιάζει και ο Γιώργος Τσιαντούλας από το Βερολίνο: «Συνέβησαν τα γεγονότα αυτά λίγες εβδομάδες μετά τον νόμο για την ισότητα στον γάμο. Ήταν ένα πλήγμα. Με σόκαραν τα γεγονότα στην Πλατεία Αριστοτέλους. H ελληνική κοινωνία έχει ακόμη πολύ, πολύ δρόμο στο κομμάτι της αποδοχής. Το περιστατικό αυτό αποκαλύπτει δυστυχώς ότι το πόσο ανοιχτοί είμαστε απέναντι στην gay κοινότητα είναι κάτι που περιορίζεται στο κέντρο της Αθήνας». Όπως λέει χαρακτηριστικά, ακόμη και ο ίδιος σοκάρεται όταν ακόμη βλέπει στα social media σχόλια που «συνεχίζουν να εμμένουν στο μίσος».  

Πάντως και ο Ιωσήφ Βαρδάκης παρατηρεί ότι στο πλαίσιο του ευρύτερου δημόσιου διαλόγου τους τελευταίους μήνες στην Ελλάδα για τον γάμο ομόφυλων ζευγαριών ακούστηκαν «ανερυθρίαστα» πρωτοφανείς ομοφοβικές και ρατσιστικές απόψεις. Και όπως λέει χαρακτηριστικά: «Τα γεγονόνα στη Θεσσαλονίκη, με τις επιθέσεις σε δύο queer άτομα δεν θεωρώ ότι είναι άσχετα με τον κακοποιητικό λόγο, ο οποίος ακουγόταν στα ελληνικά ΜΜΕ επί μήνες». 

Φετινά βραβεία με πολλαπλά μηνύματα 

Μνεία όμως πρέπει να γίνει κλείνοντας και στις φετινές νικήτριες και τους νικητές των βραβείων του The Greek Film Festival in Berlin. To βραβείο Emerging Greeks Award απονεμήθηκε στην ταινία Animal της Σοφίας Εξάρχου, μια από τις πιο πολυσυζητημένες ταινίες στα σινεφίλ «πηγαδάκια» του φεστιβάλ που θέτει στο προσκήνιο τη ζωή των εποχιακών εργαζομένων και συγκεκριμένα μιας ομάδας ανιματέρ σε τουριστικό all-inclusive θέρετρο. Ειδική μνεία επίσης για την ταινία Medium της Χριστίνας Ιωακειμίδη, μια ευαίσθητη ταινία ενηλικίωσης και αναζήτησης.  

Το Documentary Award απονεμήθηκε στο ντοκιμαντέρ «Πένθος. Αυτοί που μένουν», στο οποίο η Μυρτώ Πατσαλίδου και η Μαρία Λουκά δίνουν φωνή στους γονείς θυμάτων ρατσισμού και μισαλλοδοξίας, του Παύλου Φύσσα, του Ζακ Κωστόπουλου, του Σαχζάτ Λουκμάν. Το Short Film Award απέσπασε η κυπριακή ταινία Buffer Zone του Σάββα Σταύρου, μια ταινία που υπενθυμίζει την ακλόνητη δέσμευση για ειρήνη και το όνειρο για έναν κόσμο χωρίς σύνορα. Ειδική μνεία στην ίδια κατηγορία απέσπασε η «Πολυθρόνα στο πεζοδρόμιο» της Μαίρης Κολώνια, μια ταινία για την αγάπη, τη συμπόνια, την ανθρώπινη επαφή που δεν ξεθωριάζει μέσα στον χρόνο. Χορηγός επικοινωνίας κάθε χρόνο και η DW.