O Γιούργκεν Χάμπερμας γίνεται 90

Είναι ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους, κοινωνιολόγους και πολιτικούς στοχαστές του εικοστού αιώνα. Ο Γιούργκεν Χάμπερμας κλείνει σήμερα τα 90 και παρά τα χρόνια του παραμένει ακόμη ενεργός στη δημόσια σφαίρα με παρεμβάσεις και νέα έργα. Μάλιστα τον Σεπτέμβριο αναμένεται να κυκλοφορήσει ένα ακόμη βιβλίο του με τον τίτλο «Μια διαφορετική ιστορία της φιλοσοφίας» (Auch eine Geschichte der Philosophie). Ένα δίτομο πόνημα 1700 σελίδων, που καταγράφει την εξέλιξη της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δίνοντας έμφαση στην επίδραση που είχε πάνω στη διαμόρφωση των κοινωνικών εξελίξεων.

Η δημιουργία της «δημόσιας σφαίρας»

Ο Χάμπερμας γεννήθηκε το 1929 στο Ντίσελντορφ και σήμερα ζει στη μικρή βαυαρική πόλη Στάρνμπεργκ. Ωστόσο το όνομά του έχει συνδεθεί άρρηκτα με την Φρανκφούρτη και συγκεκριμένα με την ιστορική Σχολή της Φρανκφούρτης. Έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα στη Βόννη το 1954 με μια διατριβή πάνω στο έργο του Φρίντριχ Βίλχελμ Γιόζεφ Σέλινγκ. Το 1964 εξελέγη στην έδρα Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, διαδεχόμενος έναν άλλο κορυφαίο Γερμανό φιλόσοφο, τον Μαξ Χορκχάιμερ. Μέχρι σήμερα το σημαντικότερο έργο του θεωρείται η «Αλλαγή της δομής της δημοσιότητας», ένα έργο στο οποίο ερευνά την έννοια της δημόσιας σφαίρας ως ιστορική κατηγορία. Στο ίδιο βιβλίο αναλύει και την έννοια της δημοσιοποιούμενης γνώμης, μια έννοια που ο ίδιος εντοπίζει τις ρίζες της στην Αγγλία του 17ου αιώνα και η οποία στη συνέχεια διαδόθηκε στη Γαλλία τον 18ο αιώνα.

Η θεωρητική σκέψη του Χάμπερμας ξεπέρασε από νωρίς τα στενά ίσως όρια του πανεπιστημιακού χώρου. Η θεωρία του για τις δημοκρατικές διεργασίες επηρέασε έντονα το φοιτητικό κίνημα που οδήγησε στον Μάη του 68. Σύμφωνα με τη θεωρία του Χάμπερμας οι κανονιστικές βάσεις της κοινωνίας εδράζονται στη γλώσσα, ενώ ο δημόσιος διάλογος είναι αυτός που επιτρέπει εν τέλει την πολιτική και κοινωνική δράση. Τα έργα του Χάμπερμας πάνω στη θεωρία της δημοκρατίας αλλά και τη θεωρία της επικοινωνίας αποτελούν βασικά εγχειρίδια σε σχολές ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών σε όλο τον κόσμο. Σε όλα τα έργα του υπογραμμίζει τη δύναμη της επικοινωνίας ως αναγκαίου μέσου για τη λειτουργία της δημοκρατίας.

Μια πολιτική γενιά φιλοσόφων και διανοητών

Ο Χάμπερμας ήταν και είναι πάνω από όλα ένας πολιτικός φιλόσοφος. Σκεφτόταν πάντα και ενεργούσε πολιτικά. Όπως και πολλοί σύγχρονοί του Γερμανοί συγγραφείς και διανοούμενοι, όπως ο Μάρτιν Βάλσερ, ο Γκύντερ Γκρας, ο Ζίγκφριντ Λεντς ή ο Ραλφ Ντάρεντορφ, έτσι και ο Γιούργκεν Χάμπερμας γεννήθηκε και μεγάλωσε στη σκιά του εθνικοσοσιαλισμού. Αυτή η εμπειρία επηρέασε έντονα τη σκέψη και τα έργα του. Έθεσε κυρίως τα εξής ερωτήματα: Τι οδήγησε τους Γερμανούς να αναδείξουν το 1933 έναν ακραίο, επιθετικό αντισημίτη σε καγκελάριο της χώρας; Πώς οδηγήθηκαν τα πράγματα εκεί που οδηγήθηκαν και κυρίως πώς μπορεί να αποφευχθεί η επανάληψή τους στο μέλλον;

Ερωτήματα σαν κι αυτά διαμορφώνουν τις θεματικές γύρω από τις οποίες αναπτύσσει τη θεωρία του ο Χάμπερμας. Κάπως έτσι οδηγήθηκε και στην θεωρία του για την επικοινωνία και τα μοντέλα επικοινωνίας, τα οποία θεωρούσε ότι στη μεταπολεμική κοινωνία έπρεπε να οδηγούν στη συναίνεση – άλλη μια κομβική έννοια στον θεωρητικό κόσμο του Χάμπερμας. Σύμφωνα με τον Χάμπερμας μετά τη φρίκη του ναζισμού οι πολίτες δεν θα έπρεπε ποτέ ξανά να ενεργούν βάσει άνωθεν εντολών αλλά αντίθετα θα έπρεπε να ενθαρρύνονται να αναπτύσσουν δημόσιο λόγο ώστε να αντιπαραθέτουν δημόσια και δημοκρατικά τις θέσεις τους.

Η αόρατη δυναμική της σκέψης του Χάμπερμας

Θα ήταν η μεταπολεμική Γερμανία εν τέλει διαφορετική χωρίς τη θεωρητική συμβολή του Γούργκεν Χάμπερμας. Ίσως όχι. Δίχως αμφιβολία η ακούραστη θεωρητική ανάλυση και παρέμβαση του Χάμπερμας αναφορικά με τις δημοκρατικές διαδικασίες και τον δημόσιο χώρο έχει αφήσει το στίγμα της, γεννώντας μέσα στην κοινωνία μια αόρατη δυναμική. Και αυτή ακριβώς η αόρατη δυναμική της θεωρητικής σκέψης του Χάμπερμας ήταν ίσως αντίστοιχη της σαρωτικής δυναμικής που είχαν η ποπ και ροκ μουσική τη δεκαετία του 60.

Κέρστεν Κνιπ / Ζαμπίνε Έλτσε

Επιμέλεια: Δήμητρα Κυρανούδη