Eρντογάν εναντίον Ατατούρκ

Όταν ένας χαλίφης ζήτησε από τον Κεμάλ Ατατούρκ αν μπορεί να φοράει στο κεφάλι του ένα τουρμπάνι, όπως ο Σουλτάνος Μωάμεθ o B' ο Πορθητής τον 15 αιώνα, ο νεοεκλεγείς τότε πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας είχε απαντήσει: «Kαλύτερα καπέλο, όπως αρμόζει σε έναν σύγχρονο πολιτικό». Λίγο αργότερα ο Ατατούρκ χαρακτήρισε τον θεσμό του χαλίφη σαν μια «ανοησία». Την περιγραφή αυτή βρίσκουμε στο βιβλίο του ιστορικού Σουκρού Χανίογλου για τον Μουσταφά Κεμάλ - μετέπειτα Ατατούρκ-. Είναι ενδεικτική για τον σκληρό και αδιαπραγμάτευτο τρόπο με τον οποίο ο Κεμάλ Ατατούρκ αντιδρούσε σε ό,τι θεωρούσε πολιτικό ή θρησκευτικό κατάλοιπο του οθωμανικού παρελθόντος. Ο ίδιος έθεσε τέλος στην ύπαρξη ιμάμη στην τουρκική εθνοσυνέλευση. «Προσευχές και συναφή δεν χρειάζονται εδώ» φέρεται να είχε δηλώσει. Όπως σημειώνει στο βιβλίο του ο Χανίογλου, για τον Ατατούρκ υπήρχε βασικά μια και μόνη πίστη: η πίστη στην Τουρκική Δημοκρατία.

Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκική Δημοκρατία

Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είχε εναντιωθεί στις μεταρρυθμίσεις που προωθούσε ο Ατατούρκ. Η πνευματική ελίτ της χώρας είχε συνταχθεί στο πλευρό του, ωστόσο η συντηρητική πλειοψηφία του απλού κόσμου δεν συμφωνούσε μαζί του. Σε πολλούς δεν άρεσε το γεγονός ότι ξαφνικά θα έπρεπε να σταματήσουν να ορκίζονται πλέον στον θεό στα δικαστήρια της χώρας και ότι θα έπρεπε να επικαλούνται τη συνείδησή τους. Το δικαστικό σύστημα της Τουρκίας διαχωρίστηκε πλήρως από τη θρησκεία το 1937, τη χρονιά που η αρχή του κοσμικού κράτους ανακηρύχθηκε θεμελιώδης αρχή του τουρκικού θεσμικού οικοδομήματος. Την ίδια περίοδο έγιναν κι άλλες βαθιές τομές προς την κατεύθυνση του διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους: καθιερώθηκε το γρηγοριανό ημερολόγιο, το λατινικό αλφάβητο αντικατέστησε το αραβικό, η Κυριακή καθιερώθηκε ως επίσημη αργία, το παραδοσιακό φέσι έδωσε τη θέση του στο ευρωπαϊκό καπέλο. Επίσης ήδη από το 1934 το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε και στις γυναίκες.

«Ατατούρκ» σημαίνει «πατέρας των Τούρκων». Έμεινε στην επίσημη, τουλάχιστον, τουρκική ιστορία ως ο κατεξοχήν μεταρρυθμιστής, κι αυτό μέχρι σήμερα. Εντούτοις, όπως υποστηρίζει ο Χανίογλου, τόσο ο Ατατούρκ όσο και οι στενοί συνεργάτες του παρερμήνευσαν κάποιες πτυχές της τουρκικής κοινωνίας. «Τα ηγετικά στελέχη της πρώιμης Τουρκικής Δημοκρατίας υποτίμησαν τη δύναμη των κοινωνικών δικτύων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως και οι ευρωπαϊκές ελίτ στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα πίστεψαν ότι σύντομα η ιδέα της θρησκείας δεν θα είναι τίποτα άλλο παρά μια θολή ανάμνηση του μακρινού παρελθόντος», εκτιμά ο τούρκος ιστορικός.

Ο Ερντογάν ως το αντίπαλο δέος

Σήμερα ο Ερντογάν εμμένοντας στην εγκαθίδρυση προεδρικού συστήματος έχει στο πίσω μέρος του μυαλού του τον Ατατούρκ, εκτιμά ο Κανέρ Αβέρ από το Κέντρο Τουρκικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ντούισμπουργκ-Έσσεν. Σύμφωνα με τον Αβέρ ο Ερντογάν θέλει να μείνει στην τουρκική ιστορία ως ο πιο σημαντικός πολιτικός άνδρας μετά τον Ατατούρκ.«Θέλει την απόλυτη εξουσία και για το λόγο αυτό χρειάζεται μια συνταγματική αλλαγή», λέει ο ειδικός σε θέματα Τουρκίας. Μια τέτοια σημαντική αλλαγή ενδέχεται να συμπέσει και με τον εορτασμό των 100 χρόνων Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923. Μια μοναδική συγκυρία για τον Ερντογάν, ο οποίος θα θελήσει να φανεί ως ο ισχυρός άνδρας που οδήγησε τη χώρα έξω από τη δίνη της εσωτερικής κρίσης. Προκειμένου να πετύχει όσο μεγαλύτερη υποστήριξη μπορεί, ο Ταγίπ Ερντογάν απευθύνεται εν έτει 2017 σε εκείνο το κομμάτι του πληθυσμού που υποτίμησε κάποτε ο Ατατούρκ. Για τον νυν τούρκο πρόεδρο, όπως άλλωστε και για τον προκάτοχό του, οι συμβολισμοί έχουν σημασία.

Τέλος, από ιδεολογική σκοπιά, ο Ερντογάν εκπροσωπεί το εθνικιστικό, συντηρητικό και θρησκευτικό κατεστημένο. Εάν πετύχει τους σκοπούς του θα επαναφέρει αυτά τα στοιχεία στους κρατικούς θεσμούς, εκτιμά ο Αβέρ. Αν και ο ίδιος πιστεύει ότι η Τουρκία σήμερα δεν μπορεί να μετατραπεί σε ένα ισλαμικό κράτος, εντούτοις είναι πιθανό αυτά τα τρία στοιχεία να γίνουν πιο έντονα στη νομοθεσία, στο δημόσιο βίο, στα σχολεία, στα πανεπιστήμια. Εν ολίγοις, το όραμα του Ερντογάν είναι μια νέα Τουρκία. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιεί ιδεολογικούς μηχανισμούς προκειμένου να πετύχει την συντηρητική αναμόρφωση της χώρας. Και για αυτόν ακριβώς το λόγο, υποστηρίζει ο τούρκος ιστορικός, παρουσιάζει τον εαυτό του ως το αντίπαλο δέος στον Ατατούρκ.

Κέρστεν Kνιπ / Δήμητρα Κυρανούδη