Το τέλος μιας υπερδύναμης

Το τέλος ήταν δραματικό και την ίδια ώρα κοινότοπο. Στις 25 Δεκεμβρίου του 1991 ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανακοίνωσε από την τηλεόραση την από καιρό αναμενόμενη παραίτησή του. Ο σοβιετικός ηγέτης καθόταν σε ένα γραφείο στο Κρεμλίνο μπροστά από μια κακόγουστο άσπρη ταπετσαρία: «Λόγω της κατάστασης που δημιουργήθηκε από τη σύσταση της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών παραιτούμαι από τη θέση του προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης».

Μερικά λεπτά νωρίτερα ο Γκορμπατσόφ είχε μεταβιβάσει τον έλεγχο των σοβιετικών πυρηνικών όπλων στον Μπορίς Γιέλτσιν. Αμέσως μετά την παραίτησή του η κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο υπεστάλη από το Κρεμλίνο. Την επόμενη μέρα το κοινοβούλιο της ΕΣΣΔ επικύρωσε τη διάλυση του αχανούς κράτους.

Η Σοβιετική Ένωση, η χώρα της Οκτωβριανής Επανάστασης, του Λένιν και του Στάλιν, η χώρα των στρατοπέδων γκουλάγκ και της πρώτης διαστημικής αποστολής στο διάστημα, η κομμουνιστική υπερδύναμη με τους διεθνιστικούς επαναστατικούς στόχους, ανήκε πλέον στην ιστορία.

Στην αλλαγή του χρόνου πριν από 25 χρόνια οι σοβιετικές δημοκρατίες έγιναν αυτόνομα κράτη διεκδικώντας ένα νέο μέλλον – ανάμεσά τους η πάντα αχανής Ρωσία, η Ουκρανία, το Καζακστάν, η Γεωργία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν. Τα τρία κράτη της Βαλτικής είχαν κερδίσει την ανεξαρτησία τους ήδη από το καλοκαίρι του 1991.

Μετά την περεστρόικα         

Οι λόγοι της διάλυσης της ΕΣΣΔ ήταν ποικίλοι. Η σοβιετική οικονομία βρισκόταν σε κρίση, χωρίς να είναι σε θέση να ανταγωνιστεί τις ΗΠΑ. Ο Γκορμπατσόφ, στην εξουσία από το 1985, είχε χαρίσει την ελευθερία τους στα κράτη-δορυφόρους της ανατολικής Ευρώπης, έχοντας γίνει με αυτό τον τρόπο ένας από τους πρωτεργάτες της γερμανικής ενοποίησης.

Ωστόσο στο εσωτερικό οι μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ, γνωστές με τα ονόματα γκλάσνοστ (διαφάνεια) και περεστρόικα (ανασυγκρότηση) δεν έφεραν καμία βελτίωση. Το μόνο που κατάφεραν ήταν να θέσουν σε κοινή θέα την οικονομική αθλιότητα, το σκοτεινό σταλινικό καθεστώς, τις συγκρούσεις μεταξύ των εθνών που αποτελούσαν τη Σοβιετική Ένωση. 

Η απόπειρα πραξικοπήματος από συντηρητικούς στρατιωτικούς και αξιωματούχων των μυστικών υπηρεσιών ενίσχυσαν τις φυγόκεντρες δυνάμεις. Στις αρχές Αυγούστου του 1991 ο Μπορίς Γιέλτσιν μαζί με τους ηγέτες της Ουκρανίας και την Λευκορωσίας είχαν ιδρύσει την Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών. Αυτή ήταν η κίνηση που έβγαλε τελικά τον Γκορμπατσόφ και την ηγεσία του κράτους εκτός παιχνιδιού.

Ένας απολογισμός

Και σήμερα, ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα; Προφανώς η εξέλιξη για τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ δεν ήταν η καλύτερη που θα μπορούσε να υπάρξει: η δεκαετία του ’90 έφερε μαζί της έναν άγριο καπιταλισμό, που οδήγησε τον ρωσικό λαό στη φτώχεια και αύξησε την εγκληματικότητα. Με τον Πούτιν μετά το 2000 η κατάσταση έμοιαζε να σταθεροποιείται, αλλά δεν έλλειψε ο αυταρχισμός.

Σήμερα η Ρωσία επιχειρεί να επανακτήσει την επιρροή της σε κάποιες από τις χώρες της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης. Ενώ οι περισσότεροι από τους μισούς Ρώσους λυπούνται που η ΕΣΣΔ διαλύθηκε. Ωστόσο όσο περνούν τα χρόνια οι νοσταλγοί του κομμουνισμού όλο και μειώνονται. Τα βαλτικά κράτη είναι πλέον μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Άλλα κράτη όμως, όπως η Γεωργία, η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, το Τατζικιστάν και η Μολδαβία, παρασύρθηκαν μετά την κατάρρευση σε εμφυλίους πολέμους. Ενώ η Ουκρανία, η οποία επιθυμεί να γίνει μέλος της ΕΕ, έχασε πρόσφατα την Κριμαία ύστερα από την εισβολή της Ρωσίας.

Ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος το 1990 τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης, στη χώρα του θεωρείται από πολλούς προδότης και υπεύθυνος για τη διάλυση της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Ωστόσο ο ίδιος δήλωσε πρόσφατα: «Είμαι πεπεισμένος για τις μεταρρυθμίσεις που μας έφεραν ελευθερία. Αυτό είναι το σημαντικότερο απ’ όλα».

Φρίντεμαν Κόλερ