Πέθανε ο μελετητής του ναζισμού Χανς Μόμζεν

Γεννημένος πριν από 85 χρόνια στην πόλη Μάγκμπουργκ της Γερμανίας, ο Χανς Μόμζεν ανήκε σε μια ονομαστή οικογένεια λογίων, κυρίως ιστορικών, με τον προπάππου του Τέοντορ Μόμζεν να έχει τιμηθεί το 1902 με βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το έργο του Ρωμαϊκή Ιστορία. Ο πατέρας του, Βίλχελμ Μόμζεν, ειδικευόταν στην ιστορία των πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων του 19ου αιώνα. Μετά τον πόλεμο ο Βίλχελμ δεν μπόρεσε να επιστρέψει στην πανεπιστημιακή του έδρα λόγω κατηγοριών για συνοδοιπορία με τους ναζί. Οι δυο δίδυμοι γιοι του, Χανς και Βόλφγκανγκ, ακολούθησαν τη σταδιοδρομία του πατέρα τους και σήμερα ανήκουν στους επιφανέστερους ιστορικούς της Γερμανίας.

Ο Χανς Μόμζεν σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Τυβίγγης πλάι στον εβραίο ιστορικό Χανς Ρότφελς, υπό την επίβλεψη του οποίου ολοκλήρωσε το 1959 τη διδακτορική του διατριβή με θέμα τη Σοσιαλδημοκρατία και το εθνοτικό ζήτημα στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων. Από το 1960 έως το 1967 εργάστηκε στο Ινστιτούτο Νεότερης Ιστορίας του Μονάχου και στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Από το 1968 έως το 1996 δίδαξε στο πανεπιστήμιο του Μπόχουμ, όπου κατείχε την έδρα Νεότερης Ιστορίας, ενώ φιλοξενήθηκε ως επισκέπτης καθηγητής σε κορυφαία πανεπιστήμια, μεταξύ των οποίων το Χάρβαρντ, το Πρίνστον και η Οξφόρδη.

«Ο Χίτλερ ήταν ένας αδύναμος δικτάτορας»

Μία από τις σημαντικότερες συμβολές του Μόμζεν στην επιστημονική και δημόσια συζήτηση για τον χαρακτήρα του ναζισμού υπήρξε η εστίαση του ενδιαφέροντός του όχι τόσο στην προσωπικότητα του Χίτλερ, όσο στις δομές και τους μηχανισμούς του ναζιστικού κράτους. Ο Μόμζεν και οι ιστορικοί της «σχολής» του μερίμνησαν ώστε να διερευνηθεί ο ρόλος και η ευθύνη των μεμονωμένων ατόμων στη ναζιστική δικτατορία, χωρίς να αναδεικνύεται ως μοναδικός υπαίτιος του πολέμου και της γενοκτονίας ο Χίτλερ και οι συνεργάτες του. Με την έννοια ότι το Γ΄ Ράιχ δεν μπορεί να μελετηθεί μονάχα υπό το πρίσμα μιας άνωθεν επιβεβλημένης μονοκρατορίας, ο Μόμζεν διατύπωσε το 1971 την άποψη ότι ο Χίτλερ υπήρξε ένας «αδύναμος δικτάτορας», «προσηλωμένος συχνά στη διαφύλαξη της δημόσιας εικόνας του και του προσωπικού του κύρους».

Αργότερα ο ίδιος εξήγησε τη θέση του αυτή επισημαίνοντας ότι «δεν αμφισβήτησε ποτέ ότι ο Χίτλερ υπήρξε ο ανώτατος άρχων στο Γ΄ Ράιχ». «Δε γίνεται να εξηγήσει κανείς» διευκρίνισε «την ιστορία του ναζιστικού κράτους, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων με βάση τον χαρακτήρα ενός μόνο προσώπου».

Για να ερμηνεύσει τις συνθήκες οι οποίες επέτρεψαν την εξόντωση των Εβραίων, ο Μόμζεν κατέληξε στην έννοια της «σωρευτικής ριζοσπαστικοποίησης». Το Ολοκαύτωμα δεν υπήρξε, κατά τον γερμανό ιστορικό, αποτέλεσμα αποκλειστικά μιας σειράς διαταγών που προήλθαν από την κορυφή της ναζιστικής ιεραρχίας. Στην εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης σημαντικό ρόλο έπαιξαν μεταξύ των άλλων και οι προσπάθειες των ανθρώπων της κατώτερης ιεραρχίας του ολοκληρωτικού μηχανισμού, οι οποίοι θέλησαν να εναρμονιστούν με τις διαταγές και να γίνουν αρεστοί στους ανώτερούς τους. Στο τελευταίο του βιβλίο Το ναζιστικό καθεστώς και η εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης (2014) ο Μόμζεν συνόψισε ακριβώς αυτά τα συμπεράσματα της πολυετούς έρευνάς του για τον ναζισμό και το Ολοκαύτωμα.

Δημήτρης Ελευθεράκης / dpa, sz, dw