Ματιές στα οθωμανικά αρχεία της Μονής Ζωγράφου

Άγιο Όρος, Άθως, Αυτόνομη Αθωνική Πολιτεία, το Περιβόλι της Παναγιάς. Μια μοναστική πολιτεία με συναρπαστική ιστορία που ξεπερνά τα χίλια χρόνια και είναι συνυφασμένη με το Βυζάντιο και την ιστορία της ορθοδοξίας. Στα είκοσι μοναστήρια του Αγίου Όρους βρίσκονται καλά φυλαγμένοι θησαυροί της χριστιανικής πίστης, εικόνες, λατρευτικά αντικείμενα, πολύτιμα χειρόγραφα και έγγραφα μεγάλης ιστορικής αξίας, σημαντικά για τη μελέτη διαφορετικών ιστορικών περιόδων. Ο οργανωμένος μοναστικός βίος υπολογίζεται ότι ξεκίνησε γύρω στον 8ο αιώνα. Το Άγιο Όρος, έχοντας εξασφαλίσει το αυτοδιοίκητο από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, εξελίχθηκε σε μια μοναδική αυτόνομη μοναστική πολιτεία.

Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους συνέχισαν να διαδραματίζουν σημαντικό θρησκευτικό και πολιτικό ρόλο και μετά το τέλος της Βυζαντικής Αυτοκρατορίας, στους μετέπειτα αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας. Σε αυτή την πτυχή της ιστορίας του εστιάζει εδώ και κάποια χρόνια η έρευνα ομάδας επιστημόνων από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, την Αυστρία με επικεφαλής τον Βούλγαρο ιστορικό και ειδικό σε θέματα οθωμανικής ιστορίας Γκριγκόρ Μποΐκοφ. Η έρευνά τους επικεντρώνεται ειδικότερα στη μελέτη οθωμανικών χειρογράφων, διοικητικών και νομικών εγγράφων, ιδιοκτησιακών τίτλων και λοιπών ντουκουμέντων που επί δεκαετίες, αν όχι επί αιώνες, βρίσκονταν διάσπαρτα στη Μονή Ζωγράφου, όπως αναφέρει σε εκτενές άρθρο του στην αυστριακή εφημερίδα Der Standard ο Γκριγκόρ Μποΐκοφ.

Στα άδυτα των αρχείων της Μονής Ζωγράφου

Όπως αναφέρει ο Βούλγαρος ειδικός πριν από δέκα χρόνια οι μοναχοί της ιστορικής Μονής Ζωγράφου αποφάσισαν να εκσυγχρονίσουν τη βιβλιοθήκη και το αρχείο του μοναστηριού με τη βοήθεια διεθνούς ομάδας ερευνητών. Απώτερος στόχος ήταν η διάσωση και ψηφιακή επεξεργασία χιλιάδων χειρογράφων. Αρχικά μια ομάδα από τη Γαλλία και την Ελλάδα ανέλαβε να καταστήσει προσβάσιμα στο ευρύ κοινό πολλά εξ αυτών σε ένα συλλογικό έργο με τίτλο «Archives de l' Αthos». Μια άλλη ομάδα Ρουμάνων και Βουλγάρων μελετητών ετοιμάζει στο μεταξύ μια άλλη έκδοση με ιστορικά αρχεία της Μονής Ζωγράφου που αφορούν την ιστορική Βλαχία. Ταυτόχρονα η ομάδα, την οποία επιβλέπει ο Μποΐκοφ, εστιάζει αποκλειστικά στα οθωμανικά αρχεία της ίδιας Μονής.

Η εργασία της τελευταίας ομάδας αναμένεται μάλιστα να δημοσιευθεί από τις εκδόσεις της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών, ενώ εξίσου σημαντική είναι η συμβολή της στην ψηφιοποίηση του πλούσιου αυτού υλικού με εικόνες υψηλής ανάλυσης. Όπως σημειώνει ο Βούλγαρος επικεφαλής της, πρόκειται για την αρχή ενός μακρόπνοου έργου, που στόχο έχει τη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης ψηφιακής βάσης δεδομένων για τους σπάνιους θησαυρούς της Μονής Ζωγράφου. Οι αναφορές σε πρόσωπα, τοπωνύμια και συγκεκριμένες ημερομηνίες είναι πρωταρχικής σημασίας γιατί μπορούν να συντελέσουν στην επαλήθευση ιστορικών γεγογόνων προσθέτοντας νέες ψηφίδες για τις σχέσεις της Μονής με τους σουλτάνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και θρησκευτικούς παράγοντες της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων.

Το Άγιο Όρος στην οθωμανική περίοδο

Για την ιστορία αξίζει να σημειωθεί ότι το Άγιο Όρος κατακτήθηκε για πρώτη φορά από τους Οθωμανούς το 1383 και στη συνέχεια πέρασε και πάλι στο Βυζάντιο μέχρι τις αρχές του 15ου αιώνα. Όπως επισημαίνε ο Μποΐκοφ, όταν το 1423 οι Ενετοί κατέκτησαν τη Θεσσαλονίκη, οι μοναχοί του Αγίου Όρους προτίμησαν να παραδώσουν την Αθωνική Πολιτεία στον Σουλτάνο Μουράτ Β’, ο οποίος εγγυήθηκε φορολογικές απαλλαγές για τις ιερές μονές. Έτσι το Άγιο Όρος έζησε για περίπου 500 χρόνια υπό τον οθωμανικό ζυγό μέχρι το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων το 1921, περνώντας από πολλές και διαφορετικές φάσεις, άλλοτε ακμής κι άλλοτε οικονομικών πιέσεων με κατάργηση της φορολογικής ασυλίας. Η μοναστική περιουσία κατασχέθηκε το 1596, γράφει ο Βούλγαρος ιστορικός, ενώ τα μοναστήρια αναγκάστηκαν έκτοτε να θέσουν τη διαχείρισή της περιουσίας τους σε βακούφια (οθωμανικά ιδρύματα). Ωστόσο έστω και κάτω από αντίξοες συνθήκες τα αθωνικά μοναστήρια κατάφεραν να μην απωλέσουν τα περιουσιακά στοιχεία της προοθωμανικής περιόδου και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και να επεκταθούν μέσω δωρεών.

Η Μονή Ζωγράφου είναι ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια του Αγίου Όρους και ένατο στην ιεραρχία της Αθωνικής Πολιτείας. Όπως σημειώνει ο Μποΐκοφ, ήδη από τον 10ο αιώνα απολάμβανε ειδικής προστασίας από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες αλλά και από ηγεμόνες της Βουλγαρίας και πρίγκηπες της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Έτσι κατάφερε να συσσωρεύσει πλούτο και να επεκταθεί με μετόχια σε περιοχές του Αιγαίου, της κεντρικής Ελλάδας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, ακόμη και της Ρωσίας. Ήταν ανέκαθεν μια μονή με διεθνείς διασυνδέσεις, η οποία χαρακτηριζόταν από πολυγλωσσία. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια τα αρχεία της, στα οποία περιλαμβάνονται από σημαντικά βυζαντινά διατάγματα μέχρι διατάγματα σουλτάνων, δεν ήταν προσβάσιμα στην επιστημονική έρευνα. Οι νέες επιστημονικές προσπάθειες ανασύστασης και παρουσίασής τους συνιστούν έτσι σημαντικό βήμα.

Γκριγόρ Μποΐκοφ, Der Standard

Eπιμέλεια: Δήμητρα Κυρανούδη