Κύπρος: 20 χρόνια ανοιχτά οδοφράγματα

Το ημερολόγιο έγραφε 23 Απριλίου 2003 όταν ο τότε ηγέτης των Τουρκοκυπρίων Ραούφ Ντεκτάς έλαβε την απόφαση να ανοίξει το οδόφραγμα του Λήδρα Πάλας στην Λευκωσία. Είχαν προηγηθεί 29 χρόνια πλήρους διαχωρισμού Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, κατά τη διάρκεια των οποίων οι Ελληνοκύπριοι υπό την Κυπριακή Δημοκρατία άκμασαν οικονομικά και οι Τουρκοκύπριοι έμειναν στάσιμοι στην απομόνωση ενός κράτους χωρίς διεθνή αναγνώριση.

Τα γεγονότα που οδήγησαν στο άνοιγμα του οδοφράγματος Λήδρα Πάλας πάνε πίσω στο 1999, όταν στο Ελσίνκι η Κύπρος είχε λάβει πράσινο φως για ένταξη στην ΕΕ, ακόμα και χωρίς λύση του Κυπριακού. Με συνομιλητή τον Γλαύκο Κληρίδη, ο Ραούφ Ντεκτάς έφτασε μέχρι το Δεκέμβρη του 2002 στην Κοπεγχάγη, όπου ο τότε Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Κόφι Ανάν παρέδωσε στα μέρη το σχέδιο για λύση του Κυπριακού που έμεινε γνωστό με το όνομά του.

Ακολούθησαν εκλογές στην Κύπρο το 2003 που ανέδειξαν νέο πρόεδρο τον Τάσσο Παπαδόπουλο. Το Μάρτιο στην Χάγη, κατόπιν μίας ακόμα πρόσκλησης του Κόφι Ανάν, ο Παπαδόπουλος φέρεται να αποδέχθηκε το Σχέδιο Ανάν αφήνοντας εκτεθειμένο τον Ντεκτάς, ο οποίος με την άρνησή του πρόσθεσε ένα ακόμα ναυάγιο στο ενεργητικό των συμμετοχών του στις προσπάθειες για λύση του Κυπριακού. Ως αποτέλεσμα του ναυαγίου, η Κύπρος ήταν έτοιμη να ενταχθεί στην ΕΕ χωρίς λύση, υπογράφοντας στις 16 Απριλίου 2003 τη Συνθήκη Προσχώρησης.

Η εξέγερση των Τουρκοκυπρίων

Οι εξελίξεις για την ελληνοκυπριακή κοινότητα, που συνέδεε το μέλλον της με την ΕΕ, έβγαλαν κατά χιλιάδες στους δρόμους τους Τουρκοκύπριους που διαδήλωναν καθημερινά υπέρ της λύσης και της επανένωσης. Σε αυτό το πολιτικό κλίμα και προς εκτόνωση της κριτικής εναντίον του, ο Ντεκτάς αποφασίζει να ανοίξει μία ρωγμή στο παραπέτασμα της διχοτόμησης.

Τέσσερις μέρες μετά το άνοιγμα του οδοφράγματος στο Λήδρα Πάλας, ανοίγουν στις 27 Απριλίου ακόμα δύο σημεία διέλευσης εντός των Βρετανικών Βάσεων στην ανατολική πλευρά του νησιού, στο χωριό Πέργαμος στην πεδιάδα της Μεσαορίας και στην κοινότητα Στροβίλια έξω από την Αμμόχωστο. Συνολικά τις πρώτες 15 μέρες της λειτουργίας των σημείων διέλευσης, 260.000 Ελληνοκύπριοι και 90.000 Τουρκοκύπριοι πέρασαν από τα τρία οδοφράγματα. Ακόμα ένα μήνα μετά, στις 19 Μαίου άνοιξε σημείο διέλευσης για οχήματα στην Λευκωσία, στο δυτικό προάστιο του Αγίου Δομετίου. Οι επαφές των δύο κοινοτήτων, μετά από 29 χρόνια πάγου, σηματοδοτούσαν μία νέα περίοδο στην ιστορία του κυπριακού. Η συγκίνηση και η αλληλοκατανόηση ήταν τα διάχυτα αισθήματα ανάμεσα στους ανθρώπους εκείνη την κυπριακή άνοιξη με αμφότερες τις ηγεσίες των δύο κοινοτήτων να παρακολουθούν αμήχανα, ενίοτε ψελλίζοντας παραινέσεις αποθάρρυνσης. Ενδεικτική ήταν η συζήτηση που είχε ανοίξει στην ελληνοκυπριακή πλευρά για κίνδυνο αναγνώρισης του τουρκοκυπριακού “κράτους” λόγω της επίδειξης διαβατηρίων στις τουρκοκυπριακές “αρχές”, με τον Αλέκο Μαρκίδη, γενικό εισαγγελέα της Κύπρου μέχρι και τον Απρίλιο του 2003, να διατυπώνει τη θέση ότι τα κράτη δεν αναγνωρίζονται από ιδιώτες, αλλά από άλλα κράτη.

Διελεύσεις σε ευρωπαϊκό πλαίσιο

Ένα χρόνο μετά, η Κύπρος ήταν πλέον μέλος της ΕΕ, με αναστολή εφαρμογής του ευρωπαϊκού κεκτημένου στην τουρκοκυπριακή πλευρά, ως αποτέλεσμα της απόρριψης του Σχεδίου Ανάν από τους Ελληνοκύπριους στα δημοψηφίσματα της 24ης Απριλίου 2004. Πλέον τα οδοφράγματα λειτουργούσαν σε ευρωπαϊκό πλαίσιο, με βάση Κανονισμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Μέχρι σήμερα ο Κανονισμός της Πράσινης Γραμμής έχει τροποποιηθεί μερικές φορές και πλέον περιλαμβάνει ένα ευρύ πεδίο προϊόντων τα οποία μπορούν να μεταφερθούν από ιδιώτες, είτε ως καταναλωτικά αγαθά, είτε ως εμπορεύματα, κυρίως αγροτικά ή άλλα τοπικά προϊόντα (ορυκτά, άμμο, τούβλα, μάρμαρα, υποδήματα κλπ). Ακόμα ισχύει απαγόρευση διακίνησης ζώων και ζωικών προϊόντων, η οποία όμως πλέον αίρεται μερικώς από την αναγνώριση του χαλλουμιού ως είδος Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης, η οποία καλύπτει και Τουρκοκύπριους τυροκόμους.

Με αργά βήματα στα εννέα σημεία

Μέχρι το 2008, εντός δηλαδή της πρώτης πενταετίας από τη διάνοιξη του πρώτου οδοφράγματος, είχαν προστεθεί ακόμα δύο σήμεια διέλευσης στην Πράσινη Γραμμή. Το Μάρτιο του 2006 λειτούργησε το οδόφραγμα στον Αστρομερίτη, επιτρέποντας σύντομη πρόσβαση στη Μόρφου δυτικά της Λευκωσίας. Τον Απρίλη του 2008, επί προεδρίας του νεοεκλεγέντος τότε Δημήτρη Χριστόφια, ανοίγει το οδόφραγμα του πεζόδρομου στις οδούς Λήδρας/Λοκματζί στο κέντρο της Λευκωσίας. Τον Οκτώβρη του 2010 ανοίγει το οδόφραγμα στο τουρκοκυπριακό χωριό Λιμνίτη, επιτρέποντας την επανασύνδεση με την πρωτεύουσα της επαρχίας τους Λευκωσία, των κατοίκων του παραθαλάσσιου Κάτω Πύργου, ενός χωριού στη δυτική ακτή της Κύπρου που για 36 χρόνια είχε απομονωθεί μεταξύ ενός τουρκοκυπριακού θύλακα και της γραμμής αντιπαράταξης.

Πέρασαν ακόμα οχτώ χρόνια και το μεγαλύτερο ναυάγιο στην ιστορία του Κυπριακού το 2017 στο Κραν-Μοντανά, για να λειτουργήσουν νέα σημεία διέλευσης. Το Νοέμβριο του 2018 άνοιξαν τα οδοφράγματα σε Δερύνεια, διευκολύνοντας την πρόσβαση στην Αμμόχωστο, και στην τουρκοκυπριακή Λεύκα στις βόρειες παρυφές της οροσειράς του Τροόδους. Τα εννέα σημεία διέλευσης που λειτούργησαν μέχρι το 2018 είναι αυτά που παραμένουν ανοιχτά μέχρι σήμερα, χωρίς οι δύο πλευρές να φαίνεται ότι μπορεί να συμφωνήσουν σύντομα τη διάνοιξη άλλων οδοφραγμάτων, όπως του πολυσυζητημένου στο Πυρόι στην επαρχία Λάρνακας.

Εκατομμύρια διελεύσεων

Από το 2003 μέχρι το 2017 πραγματοποιήθηκαν πέραν των 23 εκατομμυρίων διελεύσεων Τουρκοκυπρίων προς το Νότο και πέραν των 13 εκατομμυρίων διελεύσεων Ελληνοκυπρίων προς τον Βορρά. Για την ίδια περίοδο οι Τουρκοκύπριοι έκαναν δαπάνες στη νότια πλευρά ύψους 150 εκατομμυρίων ευρώ, ενώ 85 εκατομμύρια ευρώ ήταν τα έξοδα των Ελληνοκυπρίων στον βορρά.

Την περίοδο της κανονικοποίησης των οδοφραγμάτων στην καθημερινότητα των Κυπρίων διέκοψε η πανδημία του Covid-19. Τα σημεία διέλευσης ήταν τα πρώτα θύματα των περιορισμών στις μετακινήσεις, και το κλείσιμο των οδοφραγμάτων διήρκεσε 15 μήνες, θυματοποιώντας όσους λίγους Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους είχαν μοιράσει μέχρι τότε τη ζωή τους μεταξύ των δύο πλευρών. Το επανάνοιγμα των οδοφραγμάτων τον Ιούνιο του 2021 οδήγησε σε μία αντιστροφή στις τάσεις των διελεύσεων, με τους Ελληνοκύπριους να κατευθύνονται πλέον περισσότεροι στον Βορρά.

Η υποτίμηση της τουρκικής λίρας αποτελεί δέλεαρ για πολλούς Ελληνοκύπριους, οι οποίοι αντιμέτωποι με διαδοχικά κύματα αυξήσεων σε βασικά καταναλωτικά αγαθά, ειδικά μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, κάνουν χρήση του Κανονισμού της Πράσινης Γραμμής, που επιτρέπει την αγορά προϊόντων από ιδιώτες αξίας έως 160 ευρώ κατ’ άτομο. Ενδεικτικά, το 2022 καταγράφηκαν περισσότερες από πέντε εκατομμύρια διελεύσεις Ελληνοκυπρίων, ενώ οι διελεύσεις των Τουρκοκυπρίων έφτασαν τα τρία εκατομμύρια.

Οι μετακινήσεις προς εξασφάλιση φτηνότερων αγορών αντιμετωπίζονται πάντως με σκεπτικισμό από την ηγεσία των Ελληνοκυπρίων, η οποία βρίσκεται συχνά αντιμέτωπη με διαμαρτυρίες οργανωμένων συνόλων, όπως για παράδειγμα οι ιδιοκτήτες πρατηρίων καυσίμων εγγύς στην Πράσινη Γραμμή, οι οποίοι βλέπουν τον κύκλο εργασιών τους να μειώνεται εξαιτίας του άνισου ανταγωνισμού που αντιμετωπίζουν από τους Τουρκοκύπριους συναδέλφους τους.

Λουκιανός Λυρίτσας, Λευκωσία