Η Ευρώπη μέσα από τα σκίτσα του Μ. Κουντούρη

Η  επικαιρότητα στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο τα τελευταία χρόνια προσφέρει άφθονο υλικό για πολιτικό σχολιασμό. Μέσα στον καταιγισμό πολιτικών εξελίξεων, τον ορυμαγδό της ευρωκρίσης, του Brexit, της εκλογής Τραμπ, του πολέμου στη Συρία και του προσφυγικού, της μεγαλύτερης ίσως τραγωδίας της σύγχρονης εποχής και  οι πολιτικοί γελοιογράφοι κλήθηκαν να σχολιάσουν από τη δική τους σκοπιά τα γεγονότα. Με μελάνι, νερομπογιές και με το ισχυρότερο όπλο της πολιτικής γελοιογραφίας, τη σάτιρα.

Για τον Μιχάλη Κουντούρη, πολυβραβευμένο πολιτικό γελοιογράφο της Εφημερίδας των Συντακτών και συνεργάτη διεθνών μέσων όπως το Courrier International, η πολιτική γελοιογραφία ως εικαστικό και δημοσιογραφικό είδος, τα τελευταία χρόνια «γίνεται ολοένα πιο περίπλοκη γιατί δυσκολεύει και η θεματολογία. Και όσο δυσκολεύει η θεματολογία γίνεται όλο και πιο δύσκολη η ψυχολογική διαχείρισή της από τον πολιτικό γελοιογράφο», λέει ο ίδιος, έχοντας ήδη διανύσει 34 χρόνια στον χώρο. Τα δύσκολα θέματα που καλείται να καταγράψει σήμερα ένας πολιτικός καρικατουρίστας φάνηκαν στην έκθεσή του με τίτλο «Μade in Europe», που παρουσίασε πρόσφατα στο Βούπερταλ στο πλαίσιο της εβδομάδας ανοιχτών ατελιέ της πόλης (WOGA). Στους τέσσερις ορόφους του κοινωφελούς οργανισμού «Der Paritätische» μπορούσε κανείς να δει μια ανασκόπηση της πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής αλλά και περιβαλλοντικής πραγματικότητας των τελευταίων χρόνων.

Δύσκολοι καιροί για τους πολιτικούς γελοιογράφους

Για τα δύσκολα θέματα που πλέον έχει να διαχειριστεί ένας καρικατουρίστας, ο Μιχάλης Κουντούρης παρατηρεί: «Πέρα από την πολιτική γελοιογραφία πλέον καλούμαστε να ασχοληθούμε και με την κοινωνική γελοιογραφία, με γελοιογραφίες για την Ευρώπη και όλες τις αντιδράσεις που έβγαλε η προσφυγική κρίση: την ξενοφοβία, την ακροδεξιά που εμφανίστηκε ξαφνικά, τα εσωτερικά σύνορα που ξαναφάνηκαν στην Ευρώπη, την ανθρωπιστική κρίση που προέκυψε λόγω του προσφυγικού». Όπως θυμάται, μια από τις πιο δύσκολες στιγμές για τον ίδιο και άλλους συναδέλφους τους, ήταν όταν έπρεπε να αποτυπώσουν με σκίτσα την εικόνα του μικρού Αϊλάν, του προσφυγόπουλου που βρέθηκε νεκρό στις ακτές της Αλικαρνασσού το καλοκαίρι του 2015. Μια εικόνα που πρωταγωνίστησε σε όλα τα ΜΜΕ διεθνώς και έδωσε πρόσωπο στα «κύματα προσφύγων», που μέχρι τότε παρουσιάζονταν μόνο μέσω χαοτικών στατιστικών στοιχείων και με μια γραφειοκρατική προσέγγιση. Όπως σημειώνει ο Μ. Κουντούρης: «Αυτές τις δυσκολίες δεν μπορούσαμε καν να φανταστούμε όσοι ξεκινούσαμε πολιτική γελοιογραφία τη δεκαετία του '80 στην Ελλάδα και είχαμε απέναντί μας απλώς πολιτικούς πχ. τον Ανδρέα Παπανδρέου και το τρένο της αλλαγής. Είχε κι αυτό την τεχνική δυσκολία του, αλλά όχι όπως σήμερα». Η πολιτική γελοιογραφία όμως εξελίσσεται, ακολουθώντας την εξέλιξη της πραγματικότητας. «Είναι κάποιες φορές που η επικαιρότητα σου επιβάλει να δουλέψεις με αυτές τις σκληρές εικόνες, όπως ο Αϊλάν», παρατηρεί ο ίδιος.

Η ματιά του ευρωπαϊκού νότου και οι βορειοευρωπαίοι

Αλλά πώς βλέπει το γερμανικό κοινό τα σκίτσα ενός Έλληνα πολιτικού γελοιογράφου, που αναπόφευκτα έχουν κάτι από την ελληνική πραγματικότητα, μέσα στην οποία δρα και από την οποία αναπόφευκτα επηρεάζεται; Ο Βίνφριντ Τάισεν, επιμελητής της έκθεσης αναφέρει: «Κάποιες από τις καρικατούρες του Μ. Κουντούρη έχουν κριτική διάθεση, κάποιες είναι αστείες. Νομίζω ότι αποτυπώνουν τη ματιά της νότιας Ευρώπης, την οποία εμείς οι βορειοευρωπαίοι συχνά ελάχιστα λαμβάνουμε υπόψη. Το πώς βλέπει η νότια Ευρώπη την ευρωκρίση, την προσφυγική κρίση… Αυτό ακριβώς δείχνουν οι καρικατούρες, ότι συχνά στη βόρεια Ευρώπη έχουμε μια λανθασμένη πρόσληψη του τι συμβαίνει στον νότο, εκεί που συμβαίνουν όλες αυτές οι κρίσεις. Γι αυτό βρίσκω σημαντικές αυτές τις καρικατούρες».

Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που παρουσιάζονται σκίτσα του Μιχάλη Κουντούρη στο Βούπερταλ. Και την άνοιξη με αφορμή τις ευρωεκλογές παρουσιάστηκε η σειρά γελοιογραφιών «Μade in Europe» στον ίδιο χώρο -έκτοτε έχει εμπλουτιστεί με νέα σκίτσα και νέες θεματικές- ενώ ο ίδιος συμμετείχε και στην εικονογράφηση του βιβλίου «Προσφυγοποίηση», ένα βιβλίο του αδερφού του Αντώνη Κουντούρη, φιλολόγου στο ελληνικό σχολείο του Βούπερταλ, με αποσπάσματα από λογοτεχνικά έργα για την προσφυγιά και μετανάστευση – το οποίο σύντομα θα κυκλοφορήσει και στα γερμανικά. Όπως αναφέρει ο Βίνφριντ Τάισεν, ένας επιπλέον λόγος που κάνει σημαντική την παρουσίαση μιας τέτοιας έκθεσης στο Βούπερταλ είναι ότι πρόκειται για μια πόλη, στην οποία συμβιώνουν άνθρωποι πολλών εθνικοτήτων και καταβολών και στην οποία, λόγω του βιομηχανικού της παρελθόντος της, ζουν πολλοί οικονομικοί μετανάστες, μεταξύ των οποίων πολλοί Έλληνες.

Η πολιτική γελοιογραφία ως ελευθερία της έκφρασης

Βλέποντας την χορταστική έκθεση με τις πολιτικές γελοιογραφίες του Μιχάλη Κουντούρη που βρίθει συμβολισμών και προκαλεί αναπόφευκτα έναν ευρύτερο προβληματισμό, γενιέται κι ένα επιπλέον ερώτημα. Πόσο χιούμορ χωράει τελικά σε μια καρικατούρα όταν καλείται να αποτυπώσει με εικόνες σύχρονα δράματα όπως το προσφυγικό; «Χωράει πολλή σάτιρα. Η σάτιρα δεν είναι μόνο χαμόγελο. Είναι κριτκή, είναι γροθιά στο στομάχι, η σάτιρα και η γελοιογραφία ενοχλούν.  Κορυφαία ενόχληση ήταν η γαλλική σατιρική εφημερίδα Charlie Hebdo. Από τη σάτιρα ενοχλούνται κυβερνήσεις, στην Τουρκία φυλακίζονται σκιτσογράφοι, σε πολλές άλλες χώρες καταδιώκονται», αναφέρει ο Μ. Κουντούρης. Για τον ίδιο, «όσο πιο οξεία είναι η κριτική που ασκεί η σάτιρα και η γελοιογραφία τόσο πιο δύσκολα την ανέχεται ο αποδέκτης της». Η σάτιρα προϋποθέτει και την ελευθερία, το να μπορείς να πεις πράγματα που δεν θα μπορούσε να πει άλλος βάσει των κανόνων «καλής συμπεριφοράς», αναφέρει ο Μιχάλης Κουντούρης και κλείνοντας συμπληρώνει: «Η σάτιρα, που είναι στοιχείο της γελοιογραφίας, ενοχλεί γιατί σηνήθως είναι στο πλευρό των αδυνάτων. Αυτός είναι και ο στόχος της, να γίνει η φωνή των ανθρώπων στον κόσμο. Γενικότερα η τέχνη, η δημοσιογραφία θα πρέπει να γίνουν η φωνή τους».

Δήμητρα Κυρανούδη