Γερμανία: Όταν τα παλιά βιβλία περιέχουν… αρσενικό

Το τοξικό πράσινο χρώμα, το λεγόμενο «πράσινο του Σβάινφουρτ», έδινε μία φωτεινή απόχρωση που χρησιμοποιούσαν σπουδαίοι καλλιτέχνες, όπως ο Μονέ και ο Βαν Γκογκ. Το χρώμα αυτό ήταν συχνό και στις εκδόσεις βιβλίων του 19ου αιώνα. Λόγω του γεγονότος όμως ότι περιέχει αρσενικό, που είναι επικίνδυνο για την υγεία, οι βιβλιοθήκες καλούνται τώρα να λάβουν τα μέτρα τους.

Ένα ζήτημα που υπάρχει εδώ και καιρό

Το πρόβλημα με τα βιβλία που έχουν το επικίνδυνο αυτό χρώμα συζητείται εδώ και καιρό στους κύκλους των ειδικών. Προσφάτως τράβηξε την προσοχή και των μέσων ενημέρωσης, όταν η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Μπίλεφελντ αποφάσισε στις αρχές Φεβρουαρίου να σταματήσει προληπτικά τον δανεισμό και τη χρήση περίπου 60.000 βιβλίων και περιοδικών του 19ου αιώνα. Ο λόγος ήταν πως το αρσενικό που υπάρχει σε αυτά τα βιβλία είναι τοξικό και μπορεί να προκαλέσει καρκίνο – εξ ου και κρίθηκε απαραίτητη η διακοπή του δανεισμού τέτοιων βιβλίων, έως ότου ελεγχθούν πιο συγκεκριμένα τα βιβλία.

Την απόφαση για έλεγχο των βιβλίων τους έλαβαν και άλλες πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, όπως μεταξύ άλλων του Κιέλου και του Ντούισμπουργκ – το ίδιο και η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Ντίσελντορφ, η οποία έκλεισε κιόλας για κάποιες ημέρες, προκειμένου να απομακρυνθούν ορισμένα βιβλία που ενδέχεται να είναι επικίνδυνα.

«Καλύτερα να μη γλείφετε τα βιβλία»

Μπορεί λοιπόν η ανάγνωση ενός τέτοιου βιβλίου να αποδειχθεί… επικίνδυνη για τη ζωή του αναγνώστη;

Η Γερμανική Ένωση Βιβλιοθηκών (dbv) ήταν καθησυχαστική: μετά τους πρώτους ελέγχους διαπιστώθηκε πως με τη σωστή χρήση των βιβλίων δεν υπάρχει σημαντική απειλή ούτε για τους αναγνώστες ούτε για τους υπαλλήλους της εκάστοτε βιβλιοθήκης. «Το να γλείψει κανείς ένα τέτοιο βιβλίο σίγουρα δεν είναι καλή ιδέα, όμως κανείς δεν κάνει κάτι τέτοιο», δηλώνει ο Ράινχαρντ Αλτενχένερ, αντιπρόεδρος της dbv. Όποιος χρησιμοποιεί προσεκτικά τα βιβλία, θα μπορεί να συνεχίσει να εργάζεται με αυτά χωρίς κανέναν κίνδυνο.

Όπως δείχνουν όμως περαιτέρω έρευνες, το ζήτημα δεν θεωρείται ως εκ τούτου λήξαν. Διότι κάθε βιβλιοθήκη είναι διαφορετική από την άλλη και ο καθένας χρησιμοποιεί διαφορετικά τα βιβλία, όπως εξηγεί σε ανακοίνωσή της η dbv. Πόσα βιβλία από την επίμαχη χρονική περίοδο υπάρχουν στην εκάστοτε βιβλιοθήκη; Υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση σε αυτά ή μπορεί κάποιος να τα δανειστεί κιόλας; Επομένως, εναπόκειται «σε κάθε ίδρυμα να εκτιμήσει τον κίνδυνο και να λάβει ενδεχομένως προληπτικά μέτρα, εάν αυτό κριθεί απαραίτητο».

Κατά τα τέλη του 2023 η Ένωση είχε δημοσιεύσει έναν οδηγό, τον οποίο συνέταξε σε συνεργασία με ειδικούς από το Τεχνικό Πανεπιστήμιο της Κολωνίας και τις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες της Βόννης και του Κιέλου. Η βασική ιδέα ήταν πως υπό το πρίσμα και των σύγχρονων προβλέψεων ασφαλείας στον εργασιακό χώρο οι βιβλιοθήκες θα πρέπει να είναι προσεκτικές με τα παλιά βιβλία, να «φιλτράρουν» όσο το δυνατόν γίνεται αυτά που είναι πολύ πιθανό να εμπεριέχουν αρσενικό και να αποφασίζουν κατά περίπτωση τι θα κάνουν.

Το πράσινο που έδωσε χρώμα σε έναν γκρίζο κόσμο

Το πρόβλημα αυτό πάντως δεν είναι καινούριο. «Αυτό που με εκπλήσσει είναι ότι δεν υπήρξε αυτός ο προβληματισμός στις βιβλιοθήκες εδώ και καιρό», λέει η Αντρέα Ρενάτε Πάτακι-Χουντ, η οποία είχε συμμετάσχει στη σύνταξη του οδηγού ως καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Επιστημών Αποκατάστασης και Συντήρησης στην Κολωνία. Η ίδια εργάζεται από το 2020 γύρω από το ζήτημα των εκδόσεων που εμπεριέχουν αρσενικό – και το πρόβλημα με το «πράσινο του Σβάινφουρτ» ήταν ήδη από παλιότερα γνωστό.

Τον 19ο αιώνα η συνθετική χρωστική ουσία χρησιμοποιούνταν σε ταπετσαρίες, φορέματα, τοιχογραφίες και πίνακες ζωγραφικής – όπως και στις εκδόσεις βιβλίων. Ο παραγωγός χρωμάτων Βίλχελμ Ζάτλερ είχε παρασκευάσει το χρώμα βιομηχανικά στο Σβάινφουρτ, μία πόλη στη βόρεια Βαυαρία, και το χρώμα έγινε περιζήτητο, επειδή στον μάλλον γκρίζο κόσμο του 19ου αιώνα, τα φωτεινά χρώματα προορίζονταν περισσότερο για τα μέλη της ανώτερης τάξης – και το χρώμα του Ζάτλερ ήταν διαθέσιμο στον πολύ κόσμο. Τελικά, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα το χρώμα αυτό απαγορεύτηκε στη Γερμανική Αυτοκρατορία.

Κλειδί η πιο προσεκτική χρήση

Στην κρατική βιβλιοθήκη του Βερολίνου, που έχει μία από τις μεγαλύτερες συλλογές βιβλίων από τον 19ο αιώνα σε ολόκληρη τη Γερμανία και της οποίας είναι μόνιμος αντιπρόσωπος ο Ράινχαρντ Αλτενχένερ, λήφθηκαν προσφάτως μέτρα για την προστασία των υπαλλήλων και των επισκεπτών. Όπως εξηγεί ο ειδικός, δεν τίθεται ζήτημα συστηματικού ελέγχου του κάθε μεμονωμένου βιβλίου.

Αυτό συμβαίνει επειδή τα βιβλία από τον 19ο αιώνα είναι πάρα πολλά: η βιβλιοθήκη έχει πάνω από ένα εκατομμύριο εκδόσεις εκείνης της εποχής. Η εξέταση όλων αυτών των βιβλίων θα ήταν ιδιαιτέρως δύσκολη, οπότε «πρέπει κανείς να αναλογιστεί κατά πόσο αξίζει κάτι τέτοιο, δεδομένου του ενδεχόμενου κινδύνου», εξηγεί ο Αλτενχένερ.

Μέχρι τώρα είναι εντελώς άγνωστος ο αριθμός των εκδόσεων της εποχής που περιέχουν αρσενικό – και άρα το πόσο μεγάλος είναι ο κίνδυνος στη χειρότερη περίπτωση. «Αυτό είναι κάτι που μένει ακόμη να ξεκαθαρίσουμε», προσθέτει ο Αλτενχένερ, ο οποίος δεν θεωρεί ενδεδειγμένες τις υστερικές αντιδράσεις: «Οι ποσότητες που υπάρχουν στη σκόνη ή στα βιβλία δεν είναι μεγάλες, σύμφωνα με τα όσα έχουμε βρει μέχρι στιγμής. Γι’ αυτό και θεωρούμε πως με την τήρηση ορισμένων κανόνων δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος», εξηγεί.

Πολλά και διάφορα τα ενδεδειγμένα μέτρα

Αναλόγως με το πόσο αρσενικό έχει μία έκδοση, μπορεί να είναι χρήσιμα διάφορα μέτρα, από το να φορέσει κανείς γάντια έως και προστατευτικά γυαλιά, μάσκα ή και προστατευτική στολή. Η κρατική βιβλιοθήκη του Βερολίνου εξετάζει και τη διαμόρφωση ενός ξεχωριστού χώρου για την ενασχόληση με βιβλία που εμπεριέχουν ενδεχομένως αρσενικό.

Πάντως, πολλά από τα βιβλία αυτά μπορεί κανείς να τα διαβάσει και χωρίς να τα ακουμπήσει καθόλου – και επομένως χωρίς τον παραμικρό κίνδυνο – διότι μεγάλο μέρος της συλλογής της βιβλιοθήκης διατίθεται και ψηφιακά: «Αυτό είναι κάτι που θα έπρεπε και που πρόκειται να προωθήσουμε στοχευμένα», καταλήγει ο Αλτενχένερ.

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς