Reforma Dejtona ili beskrajna agonija

Svake godine 6. aprila građani bosanskohercegovačke prestonice obilježavaju „Dan grada Sarajeva“ – dan koji podsjeća na oslobođenje od njemačke okupacije 1945. i na početak opsade bosanskih Srba 1992.

Dan ranije, bosansko-hercegovački parlament je proglasio nezavisnost zemlje koja je pripadala komunističkoj Jugoslaviji. Više od 100.000 ljudi je tog 5. aprila 1992. demonstriralo za mir u Sarajevu – sve dok na demonstrante nije pucano iz centrale srpske nacionalističke partije. Meci su ubili dvije žene: prve žrtve rata u Bosni i Hercegovini.

- pročitajte još:30 godina od eskalacije rata u Jugoslaviji

Sljedećeg dana, jugoslovenska vojska, sada pod kontrolom srpskih nacionalista, počela je opsadu Sarajeva: trajala je 1.425 dana i koštala 11.541 život.

U to vrijeme je većina od 4,4 miliona stanovnika vjerovala da neće biti rata, bez obzira da li su pripadali muslimanskim Bošnjacima (44%), pravoslavnim Srbima (31%), katoličkim Hrvatima (17%) ili brojnim nacionalnim manjinama. Imali su i dobre razloge da vjeruju u mir: trećina svih brakova bila je mješovita, a kao rezultat industrijalizacije, mnogi radnici su došli iz drugih dijelova Jugoslavije – i uprkos tome, u prethodnim decenijama nije bilo sukoba.

Međutim, rasprava oko budućnosti Bosne i Hercegovine već je odavno bila počela. Prvog marta 1992, 99,4 odsto birača izjasnilo se na referendumu za nezavisnost od Jugoslavije. No, izlaznost je bila samo 63,4 odsto, pošto je većina bosanskih Srba bojkotovala referendum. Većina srpskih poslanika napustila je krajem 1991. zajednički bosanskohercegovački parlament i 9. januara 1992. osnovala svoju paradržavu, „Republiku Srpsku“.

„Etničko čišćenje“

Početkom aprila 1992. srpski nacionalisti započeli su brutalno „etničko čišćenje“ dijelova Bosne i Hercegovine, koje su kontrolisale njihove trupe. Cilj je bio da se razbiju nesrpske elite, bilo kakva opozicija i građansko društvo, i da se izvrši ujedinjenje sa susjednom Srbijom.

Osim toga, 1993. su naoružani bosansko-hrvatski nacionalisti napali svoje bivše saveznike – Bošnjake. Tražili su ujedinjenje sa susjednom Hrvatskom. Taj „rat u ratu“ trajao je više od godinu dana.

Ko se borio protiv koga u Bosni i Hercegovini? Ne narodi protiv naroda, već bivši komunistički funkcioneri, agenti tajnih službi i oficiri koji su postali nacionalisti, protiv stanovništva čija je većina, prema svim istraživanjima javnog mnjenja, zahtijevala demokratiju, vladavinu prava i prosperitet kao u Zapadnoj Evropi. Ali, to bi značilo kraj vladavine tadašnjih elita i moralo se spriječiti po svaku cijenu.

Međunarodni napori

Međutim, međunarodni posrednici koji su od 1991. bili uključeni u rat u Jugoslaviji koja se raspadala, prije svega Ujedinjene nacije i Evropska zajednica, preteča današnje EU, pokušali su da posreduju između teško naoružanih napadača i skoro bespomoćnih napadnutih, kao da je u pitanju sukob podjednako jakih strana.

Jedna od posljedica te pogrešne procjene bilo je slanje lako naoružanih UN-snaga, UNPROFOR, da čuvaju mir u oblasti u kojoj je već bjesnio rat. Ne samo da Plavi šljemovi nisu mogli da sprovedu nijedno od bezbrojnih „primirja" u naredne tri i po godine – zakazali su i u „sigurnoj zoni" UN u Srebrenici, gdje su u julu 1995. srpski naoružani napadači ubili više od 8.000 bošnjačkih dječaka i muškaraca.

Od Srebrenice do Dejtona

Tek su genocid i srpski napadi na pripadnike UNPROFOR-a doveli do toga da krajem 1995. međunarodna zajednica konačno primora na Dejtonski mirovni sporazum, uključujući i novi ustav.

Prema tom sporazumu, nazvanom po mjestu održavanja pregovora, vazduhoplovnoj bazi u Dejtonu u SAD, Bosna i Hercegovina je ostala država, ali je podijeljena na dva „entiteta“: Republiku Srpsku i „Federaciju Bosne i Hercegovine" (podijeljenu na deset kantona) kao i posebnu administrativnu zonu.

To je jedna od najkomplikovanijih državnih struktura na svetu sa nesagledivom zbrkom ministarstava i nadležnosti.

Poštovanje mira nadgleda „visoki predstavnik“ (OHR), koji je odgovoran „Savjetu za implementaciju mira“ (PIC), a koji se sastoji od 55 zemalja i organizacija uključujući Njemačku, SAD i Rusiju.

Država koja ne funkcioniše

Dejton je bio loš kompromis – ali jedini koji je mogao brzo da okonča rat u kojem je ubijeno više od 100.000 ljudi i protjerano njih više od dva miliona.

Uostalom, s obzirom na masovne vojne poraze od tada već visoko profesionalne bosanske vojske, i srpska strana je imala značajan interes za prekid borbi 1995. Dok su srpski vojnici ubijali u Srebrenici, bosanski vojnici su napredovali duboko u Republiku Srpsku. Bez Dejtona, srpski entitet u Bosni i Hercegovini danas bi bio mnogo manji.

Ali, umjesto da budu zahvalni za sporazum, lideri bosanskih Srba su Dejton protumačili kao svoju pobjedu. U godinama koje su uslijedile, predsjednik RS Milorad Dodik je sve više širio svoju sferu moći ka državi unutar države BiH.

Ali, ni RS ni ostatak Bosne i Hercegovine nisu se razvijali pozitivno za svoje stanovništvo. Danas ta zemlja ima samo 3,2 miliona stanovnika. Nezaposlenost je velika, plate niske, stanovništvo stari, očekivani životni vijek se smanjuje, a mladi emigriraju.

Politikom i dalje dominiraju bivši komunistički nacionalisti poput Dodika i Dragana Čovića, koje su opozicija i organizacije civilnog društva poput Transparency Internationala optužile za korupciju, klijentelizam i kršenje građanskih i ljudskih prava.

Uloga Putinove Rusije

Politiku nacionalnih lidera karakteriše agresivna retorika, stalna opstrukcija političkog procesa i redovne prijetnje secesijom. Naročito srpske nacionaliste godinama podržava Putinova Rusija, koja tako pokušava da destabilizuje zapadnobalkansku politiku EU i SAD.

- pročitajte još:FAZ: Remetilačka moć Rusije u BiH

Ipak, raspad Bosne i Hercegovine je malo vjerovatan, jer tamošnji vlastodršci žive od međunarodnih subvencija koje zajedničku državu održavaju u životu. Osim toga, upitno je da li vlade Srbije i Hrvatske zaista žele zajednicu sa Srbima i Hrvatima u Bosni i Hercegovini, koja bi suštinski promijenila unutrašnje političke prilike u njihovim zemljama.

Ono što treba Bosni i Hercegovini

Ako verbalni separatisti u Bosni i Hercegovini ipak pokušaju da silom nametnu svoje ciljeve, taj njihov ustanak ne bi dugo trajao: ruske kasarne su daleko, u samoj BiH ima preko 1.000 vojnika EUFOR, a u svim susjednim zemljama, osim Srbije, i još hiljada vojnika NATO.

Ono što stvarno prijeti BiH jeste beskrajno produženje agonije koja vlada od kraja rata. Da bi se to spriječilo, PIC i OHR moraju da se transformišu u funkcionalne institucije sa mandatom za reformu Dejtonskog mirovnog sporazuma.

To je moguće samo bez Moskve, koja očigledno ne želi funkcionalnu demokratsku pravnu državu u BiH. Osim toga, Bosni i Hercegovini je potrebna jasna EU-perspektiva i ekonomska pomoć koja će podići životni standard stanovništva.

Demokratija, vladavina prava, prosperitet i EU integracije – to su najefikasniji instrumenti koje demokratije mogu koristiti protiv vladavine moćnih klika u postkomunističkim državama. U Bosni i Hercegovini, kao i u Bjelorusiji ili Rusiji.

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu